Falsafa asoslari

Yetarli asos qonuni. To‘g‘ri fikrlashga xos bo‘lgan muhim xu- susiyatlardan biri asoslilik, ishonchlilikdir. Fikrlash jarayonida buyum va hodisalar haqida chin muhokama yuritibgina qolmas- dan, bu muhokamaning chinligiga hech qanday shubha bo‘lmasligi uchun uni asoslash, isbotlashga harakat qilinadi. Bunda chinligi avvaldan ma’lum bo‘lgan va o‘zaro mantiqiy bog‘langan mulo- hazalarga asoslaniladi, ya’ni bayon qilingan fikrning chinligi avvaldan ma’lum bo‘lgan, chinligi tasdiqlangan boshqa bir fikr, mulohaza bilan taqqoslanadi. Tafakkurning bu xususiyati yetarli asos qonuni orqali ifodalanadi.

Inson tafakkuriga xos bo‘lgan bu qonunni birinchi marta ne- mis faylasufi va matematigi G. Leybnits ta’riflab bergan. Uning ta’kidlashicha, barcha mavjud narsalar o‘zining mavjudligi uchun


208





yetarli asosga ega. Har bir buyum va hodisaning real asosi bo‘lgani kabi, ularning in’ikosi bo‘lgan fikr-mulohazalar ham asoslangan bo‘lishi kerak.

Yetarli asos qonunida to‘g‘ri tafakkurning eng muhim xususi- yatlaridan biri bo‘lgan fikrlarning izchillik bilan muayyan tar- tibda bog‘lanib kelish xususiyati ifodalanadi. Bu qonun avvalgi ko‘rib o‘tilgan qonunlar bilan o‘zaro bog'liq holda amal qiladi. Fikrlash jarayonida berilgan mulohazaning chinligini asoslash uchun keltirilgan chin mulohazalar mantiqiy asos, berilgan mulo- hazaning o‘zi esa mantiqiy natija deb yuritiladi.

Shunday qilib, to‘g‘ri tafakkurning yuqorida ko‘rib o‘tilgan qonunlarining har biri chin bilimga erishish uchun xizmat qila- di. Bu qonunlar tafakkur jarayonida alohida-alohida yoki birin- ketin emas, balki bir vaqtda, birgalikda fikrlar bog‘lanishining xarakteriga qarab amal qiladi. Bu qonunlarning talablari bir- birini to‘ldirgan holda mantiqiy tafakkurning chin bo‘lishini ta’minlaydi.

1. 
   Tushunchaning taTifi, tuzilishi va turlari
   

Tushuncha tafakkur shakllaridan biri sifatida til orqali ifodala- nadi. Tushunchaning mohiyatini bilish uchun uning nom va so‘z bilan qanday bog‘liqligini aniqlab olamiz.

Inson buyum va hodisalar haqida tushunchaga ega bo‘lish uchun ularning nomlarini bilishi zarur. Olamdagi barcha jonli va jonsiz mavjudotlarning, voqea va hodisalarning nomi bor. Nom- lar bilish va muloqotning zaruriy vositasidir. Buyum va hodisalar- ning nomi tilni mavjud voqelik bilan bog‘lab turadi. Faraz qiling, olamdagi hech bir narsaning nomini bilmasak, ular haqida tu- shunchaga ega bo'lishimiz, fikr yuritishimiz mumkinmi?