F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

23-rasm. Kolumbiya daryosidagi Oneonto darasi 
Kanion – ispan tilida dara dega nmazmun beradi. O’zbek xalq tabiiy 
geografik terminlarida tangi deb ataladi. Kanonlar garchand o’zan eroziyasi tufayli 
shakllansadi, uning asosan tektonik harakatlar tufayli shakllangan yoriqlar chizig’i 
bo’ylab yuzaga keladi. Kanonlar O’zbekistonning Hisor, Zarafshon, Turkiston, 
Nurota, G’arbiy Tyanshan tog’larida tarqalgan relyef formalaridir. Tangilar ayrim 
joylarda kengligi 5-10m bo’lgan holda, chuqurligi 150-200 m, davomiyligi 
birnecha km larni tashkil etadi. Boysun tog`larida tor daralar ko`plab shakllangan 
bo`lib, 
Buzgalaxona 
nomi 
bilan 
ataladi. 
Shahrisabz bilan Termiz oraligida, granit va porfirdan tuzilgan. Uzunligi qariyb 3 
km, eni 12—20 m. Bu dara tojikcha Darbandi ohanin (yoki Darai ohanin — 
"Temir darvoza"), arabcha Bobulabvob 
yoki 
Bobulhadid 
(“Temir 
darvoza”), moʻgʻulcha Qahlugʻ ("Boburnoma"da) yoki Temir Qahlaqa (“Jome 
attavorix"da, 
xaalga(n) 
— 
“darvoza” soʻzining buzilgan 
shakli), oʻrta 
asrlarda turkiyda Temir qapigʻ deb ham atalgan. Bir vaqtlar bu dara temir darvoza 
bilan toʻsilgan degan afsona ham bor. Hindiston bilan Samarqand orasidagi 
qadimgi karvon yoʻli ana shu daradan oʻtgan. 

---

84 
Mavzuga oid savol va topshiriqlar. 
1.
Tektonik harakatlar qanday shakllanadi ? 
2.
Yer yuzasida tektonik harakatlar eng faol hududlarga qaysi hududlar kiradi ? 
3.
Tektonik harakatlar natijasida qanday jarayonlar shakllanadi ? 
4.
Tektonik jarayonlar ta`sirida qanday relyef formalari hosil bo`ladi ? 
5.
O`zbekistonning qaysi qismida tektonik harakatlar ko`p kuzatiladi ? 
Zilzila tasirida vujudga keladigan tabiiy geografik jarayonlar 
 
Yer po`sti va yuqori mantiyada qatlamlarning to`satdan siljishi, yorilishi va 
sinishi natijasida hosil bo`ladigan zilzilalar ham relyef hosil qiluvchi muhim omil 
hisoblanadi. Yerning ichki qismidan sirtiga tomon yo`nalgan kuchlanish ta`sirida 
yer po`stining ayrim joylarida to`satdan yer silkinishiga zilzila deyiladi. Maʼlumki, 
har yili sayyoramizda 100000 dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar 
(seysmograflar) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojia boʻlib, imorat 
va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarning paydo boʻlishiga, ming-
minglab insonlar yostigʻining qurishiga olib keladi. 
Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol boʻlgan togʻ tizmalari 
joylashgan hududlarda koʻproq boʻladi. Yer sharida sodir bo`ladigan zilzilalar 
asosan ikki yirik harakatchan mintaqaga to`g`ri keladi: 
1. Tinch okeani mintaqasidagi zilzilalar barcha zilzilalarning 80 % ini tashkil 
etadi. Bu mintaqaga eng chuqur yer yorig`i o`tgan hududlar kiradi. Ushbu 
hududlardagi zilzilalarda giposentrning chuqurligi 700 km gacha boradi. 
2. O`rta yer dengizi- Indoneziya mintaqasi. Ushbu mintaqaga barcha 
zilzilalarning 12 % i to`g`ri keladi.
Zilzila tufayli yer yuzidagi silkinishlar ballarda oʻlchanadi. Silkinishlar 
epitsentrda eng kuchli boʻlib, undan uzoqlashgan sari kuchi pasaya boradi. Yer 
qaʼridagi tektonik, harakatlar faollashgan qismi va uning tevarak atrofida fizikaviy 
va kimyoviy jarayonlar ham faollashadi. Jumladan, togʻ jinslarining zichligi, elektr 
oʻtkazuvchanligi, magnitik xossalari, elektromagnit toʻlqinlar tarqatish xususiyati, 

---

85 
yer sathining vertikal va gorizontal holati kabilar oʻzgarishi mumkin. Mazkur 
hududlarda mavjud boʻlgan burgʻi quduqlari orqali olinayotgan neft, gaz, suv 
miqdori keskin oʻzgarishi, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi, mikroelementlar, 
gazlar miqdori ham oʻzgaradi. Ushbu sanab oʻtilganlar zilzila sodir boʻlishi 
arafasida keskin va koʻp miqdorda oʻzgarib, Zilzilaning darakchilari sifatida 
qaralishi mumkin. Ular Zilzilalarni oldindan aytib berish muammosini hal qilishda 
juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada Yer sharining seysmik jihatdan faol 
boʻlgan barcha hududlarida koʻp yillik xalqaro va milliy dasturlar asosida 
toʻxtovsiz izlanishlar olib borilmoqda. 
Bo`lib o`tgan kuchli zilzilalar yer yuzasiga katta ta`sir ko`rsatadi, kuchli 
tabiiy geografik jarayonlarning sodir bo`lishiga sababchi bo`ladi. Zilzilalar 
natijasida yer yuzasida uzun va kengyoriqlar hosil bo`ladi. Masalan, 1911 yilda 
Verniy (Almati) zilzilasi natijasida chuqurligi 3 metrli yoriqlar hosil bo`lgan. 1948 
yilda Ashgabatda bo`lgan zilzila vaqtida uzunligi 100 metrgacha, eni 1 metrgacha 
yoriqlar keliv chiqqan.
10 
1966-y. 26-aprelda Toshkentda yuz bergan Zilziladan soʻng Oʻzbekiston FA 
tarkibida 1966-y. oktabr oyida