F. I. Salomova, L. K. Abdukadirova, X. A. Sadullayeva, S. A. Sharipova mutaxassislikka kirish

2.Tashqi muhit omillarining inson organizmiga ta’sirini o‘rga-
nuvchi va baholovchi usullar: 
2.1.  Eksperimental (tajriba) usul –  bu usul yordamida laboratoriya 
sharoitida atrof-muhit obyektlarida uchraydigan nomuvofiq ta’sir ko‘r-
satuvchi omillar va sharoitlarni sun’iy ravishda yaratiladi va ularni 
laboratoriya hayvonlari organizmiga ta’sir etish yo‘llari va mexanizm-
larini  o‘rganishda hamda sanitar-texnik moslamalar va jihozlarni labo-
rator sharoitda baholash uchun qo‘llanadi. 
2.2. Fiziologik kuzatuv usuli – tashqi muhitda kuzatiladigan nomu-
vofiq omillar va sharoitlar ta’sirida organizmda sodir bo‘ladigan 
fiziologik siljishlar aniqlanadi va atrof-muhit obyektidagi omillarga 
sanitar nuqtai-nazardan baho beriladi. Olingan natijalar asosida tegishli 
profilaktik chora-tadbirlar asoslanadi va ishlab chiqiladi. Masalan, issiq 
sexlarda ishlovchilarda puls,  arterial bosim, suv-tuz almashinuvida 
nomuvofiq siljishlar aniqlansa sexni ventilyatsiyasini yaxshilash, texno-
logik jarayonni avtomatlashtirish, qizigan jihozlarning yuzasini izolyat-
siyalovchi materiallar bilan alohidalash kabi chora-tadbirlar ishlab 
chiqiladi. 
2.3. Klinik kuzatuv usuli - tashqi muhit omillari ta’sirida organizm-
da yuzaga kelgan patologik o‘zgarishlarni klinika sharoitida aniqlashga 
imkon beradi. Korxonalarda, maktablarda va boshqa obyektlarda profi-
laktik ko‘riklar o‘tkazishda qo‘llanadi. Mazkur usul yordamida profilak-

---

96 
 
tik chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar 
olinadi. 
2.4. Sanitar statistik usul – tashqi muhit omillarining umumiy aholi 
yoki aholining ayrim guruhi (mas., bolalar, ma’lum bir sex ishchilari)   
organizmiga ta’sir etishini, hamda taklif etilgan va belgilangan  chora- 
tadbirlarni amaliyotga joriy ettirilishi natijalarini sinash orqali (mas., 
korxonadagi kasallanish darajasining kamayishi, bolalar kontingenti 
o‘rtasida jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlarining yaxshilanishi) aniq-
lashga imkon beradi. 
Sanitar tavsifiy usul gigiyenik tekshirishlar ichida eng qadimgi usul 
bo‘lib, uning ustunligi shundan iborat-ki, bajarilishi bo‘yicha oddiy va 
qulay hisoblanadi. Hattoki, bugungi kunda eng murakkab instrumental 
usullardan foydalanish asrida ham sanitar tavsifiy usul gigiyenik tek-
shirishlar xazinasida o‘zining munosib o‘rniga ega. Sanitar tavsifiy 
usulning vazifasi shundan iborat-ki, bunda atrof-muhitdagi u yoki bu 
obyektning tashqi belgilariga  qarab uning sanitar holatini baholashdan 
iboratdir. Sanitar tavsifiy usulning o‘ziga xos xususiyatlariga tayanib, 
tashqi muhitning u yoki bu omilini odam organizmiga zararli ta’sirini 
o‘rganish mumkin. 
Sanitar tavsifiy tekshirishlardan yakka holdagi obyektlar (suv hav-
zasi, turar–joy binosi va b.), hamda o‘z tarkibida turli vazifalarni baja-
rishga mo‘ljallangan obyektlar majmuasi (aholi yashash punkti, sanoat 
korxonalari va b.) ni o‘tkazish mumkin. Sanitar tavsifiy usul obyektni 
sanitar tekshirishdan o‘tkazishning birinchi qismi hisoblanadi. Keyingi 
bosqichlarda esa, ko‘p qirrali va murakkab instrumental tekshirish 
usullari, o‘rganilayotgan obyektda bor bo‘lgan zararli omillarga nisbatan 
odam organizmining javob  ta’sirlanishlarini tekshirish kabilar aniq-
lanishi mumkin. 
Ana shunday kompleks gigiyenik tekshirish natijalari asosida turli 
tabiatga ega bo‘lgan gigiyenik tavsiyanomalar majmuasi ishlab 
chiqiladi.  Atrof-muhitdagi u yoki bu omilning odam organizmiga ta’si-
rini o‘rganishda ishchilar jamoasi yoki aholini ommaviy tekshirishlardan 
o‘tkazish talab etilib, bunda anketa-so‘rov usullarini qo‘llash lozim 
bo‘ladi. Bunday tekshirish natijasida o‘rganilayotgan omilning orga-
nizmga umumiy ta’sir etish qonuniyatlarini aniqlashga imkon yaratiladi. 
       Obyektni sanitar tavsiflashda ko‘pincha o‘rganilayotgan obyektdagi 
zararli omil bilan aloqada bo‘lgan shaxslarning shikoyatlari ham 
inobatga olinadi va olingan subyektiv ma’lumotlar ma’lum darajada tek-

---

97 
 
shirishlarda instrumental va klinik tekshirishlarning o‘tkazilishiga asos 
bo‘ladi.  Sanitar tavsifiy usulni atrof-muhitdagi barcha obyektlar hamda 
aholining turmush va mehnat sharoitlarini baholashda keng ko‘lamda 
qo‘llash mumkin. Bunday obyektlar  qatoriga quyidagilarni kiritish 
mumkin: suv manbalari, havo muhiti, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari, 
turar  joylar, aholining mehnat va dam olish joylari, kasalxona, maktab 
muassasalari va boshqalar. 
        Geografik joylarni sanitariya nuqtai-nazaridan maqsadli  o‘rganish-
da sanitar-topografik holatini o‘rganish muhimdir: joyning relyefi 
(balandlik, pastlik, botqoqlik kabi), atmosfera yog‘inlarining oqib ketish 
sharoitlari, tekshirilayotgan joyning dunyo tomonlariga nisbatan oriyent-
atsiyasi, obyektning hukmron shamol yo‘nalishiga nisbatan joylash-
ganligi, tabiiy yoritilish sharoitlari, joydagi yashil o‘simliklarning tabiati 
va turlari, ularning qalinligi.  
Joyni sanitar tekshirishdan o‘tkazganda shu joyni ifloslovchi 
manbalar  -  axlat  tashlash joylari, chiqindi tashlash o‘ralari, fermalarni 
alohida tavsiflash talab etiladi, chunki bu obyektlar joyni organik 
moddalar bilan ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadi. Atmosfera 
havosining ifloslanishi, shovqin tarqatuvchi manbalarni tavsiflashda, 
yirik magistral yo‘llar, sanoat korxonalari, temir yo‘llarni baholash zarur 
hisoblanib, bunda chiqarilayotgan chiqindilarning tarqalish tabiati 
o‘rganiladi. 
Suv manbalarini tekshirishdan o‘tkazganda joyning geologik tabiati 
tuproq turi, uning namligi, yer osti suvlarining joylashish sathini 
baholash ahamiyatga egadir. Gigiyena nuqtai-nazaridan yer osti suv 
manbalarining joylashish sathi yer sathiga nisbatan 1,5 m chuqurlikdan 
yuqori bo‘lmasligi kerak, aks holda binolarning poydevori, yerto‘lalarda 
namlik yuqori bo‘ladi, shu bilan bir qatorda  yer osti suv manbalarining 
chiqindi suvlar tarkibida bo‘ladigan iflosliklar bilan zararlanishiga im-
koniyat yaratiladi. 
Sanitar tavsifiy usuldan aholi yashash punktlarini tekshirishdan 
o‘tkazishda foydalanilganda quyidagi xususiyatlarga asosiy e’tibor 
qaratish lozim bo‘ladi: mavzedagi uylarning qurilish turi, binolar 
orasidagi masofa, uylarning qavatlari, uylarda bolaxonalar, ayvonlarning 
borligi, qo‘shimcha qurilgan qurilmalarning mavjudligi. Binoga 
gigiyenik ta’rif berilganda - xonalarning qavatlar bo‘ylab joylashtirilishi, 
ularning kattaligi, yordamchi xonalarning mavjudligi, shamollatish 
sharoitlari, tabiiy yoritilishi, binoning sanitar obodonlashtirilganligi  - 

---

98 
 
isitilish tizimi, sun’iy shamollatish tizimi, suv ta’minoti, chiqindilarni 
uzoqlashtirish. Shu bilan birga xonalarning tozaligi, tozalanish 
muddatlari, xonalarda hasharotlar va kemiruvchi  hayvonlarning bor 
yoki  yo‘qligi tavsiflanadi. Agar yashash binolari bo‘lsa, 1 odamga nis-
batan to‘g‘ri keladigan yer maydoni, havo kubaturasi yoritib beriladi. 
Tekshirishda albatta yashaydigan aholining shikoyatlari bayon etilishi 
lozim, chunki shikoyatlar asosida aholining umumiy kasallanish darajasi 
(shamollash kasalliklari, yuqumli va oshqozon-ichak kasalliklari)ni 
aniqlashga imkoniyat tug‘iladi.  
       Davolash profilaktika muassasalari, maktablar, sanoat korxonalari 
va boshqa maxsus vazifalarga ega bo‘ladigan obyektlarni sanitar 
tekshirishlardan  o‘tkazganda yuqoridagilarga qo‘shimcha tarzda bir 
qancha lahzalar yoritilishi kerak. Mas., sanoat korxonasini gigiyenik 
tekshirishdan  o‘tkazganda ishchi havosi muhitiga chiqarilishi mumkin 
bo‘lgan zaharli kimyoviy moddalar, chang zarrachalari, ularning vaqt 
birligi ichida tarqalish xususiyatlari, ishchilar organizmiga zararli 
ta’sirini  o‘rganish uchun korxonaning texnologik jarayonini tavsiflash 
katta ahamiyatga egadir. 
      Davolash-profilaktika muassasalarini tekshirganda bemorlarni sifatli 
davolash uchun yaratiladigan barcha sharoitlar, kasalxona ichi infeksiya-
larini tarqalishini oldini olish va tibbiy xodimlar uchun mehnat 
sharoitlarining yaratilganligiga doir qator xususiyatlar o‘rganilishi kerak. 
Amaliyotda sanitar tekshirishlarini o‘tkazganda maxsus so‘rov 
kartalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir, bunda beriladigan 
savollarga qisqa “ha” yoki “yo‘q” kabi javoblardan foydalanish tavsiya  
etiladi.