F. I. Salomova, L. K. Abdukadirova, X. A. Sadullayeva, S. A. Sharipova mutaxassislikka kirish

9.5. Radiatsion halokatlardagi radiatsion   xavfsizlik 
 
Radiologik  obyektlarni normal loyihalashtirish, qurish va eksplua-
tatsiya qilish sharoitlarida har qanday toifadagi aholining  ortiqcha nur-
lanishi istisno qilinadi. Biroq ko‘zda tutilmagan vaziyatda radiologik 
obyektlarda ishlovchi xodimlar uchun ham,  atrofdagi aholi uchun ham 
o‘ta jiddiy xavf tug‘dirishi mumkin.   
Radiatsion halokat  —  uskunalar nosozligi oqibatida ionlantiruvchi 
nurlanish manbaining boshqaruvi yo‘qotilishi, xodimlarning noto‘g‘ri 
xatti-harakatlari, tabiiy ofatlar  yoki boshqa sabablar tufayli odamlar yo-
xud atrof-muhitning nazorat qilinuvchi shartlarda belgilangan qiymat-
lardan oshadigan miqdorda radioaktiv ifloslanishi radioaktiv halokat 
deyiladi.   
Radiatsion halokatlarning eng ko‘p uchraydigan sabablari:   
- INMni noto‘g‘ri saqlash; 
-INMdan foydalanish yoki konservatsiyalash qoidalariga rioya qilmas-
lik;   
- INMni yo‘qotib qo‘yish yoki o‘g‘irlash;  
- nurlanish manbai bo‘lgan texnikaning ishlamay qolishi;   
- yadro transport vositalarining yaroqsizligi;   
- yadro obyektlaridagi halokatlar;   
- tabiiy ofat oqibatida halokat;  
Radiatsion halokatlar lokal (ma’lum bir joydagi), mahalliy va umu-
miy (yoyilgan) turlarga bo‘linadi. 

---

311 
 
Lokal halokat  -  radioaktiv mahsulotlar yoki nurlanishlarning usku-
nalar, texnologik tizimlar, binolar va inshootlarning chegarasidan nor-
mal ekspluatatsiya uchun belgilangan qiymatlardan chetga chiqishiga 
olib keladi. Bunda binoda, inshootda yoki ish maydonchasida  bo‘lgan 
xodimlar (shaxsiy tarkib) normal ekspluatatsiya uchun yo‘l qo‘yiluvchi 
dozalardan oshadigan darajada nurlanishi mumkin.  
Mahalliy halokat  -  radioaktiv mahsulotlar sanitariya-muhofaza zo-
nasi (SMZ) hududida normal ekspluatatsiya uchun belgilangan qiymat-
lardan oshadigan miqdorda chiqishiga olib keladi. Bunda ham xodimlar 
(shaxsiy tarkib) yo‘l qo‘yiluvchi dozalardan oshadigan darajada nur-
lanishi mumkin.  
Umumiy halokat -  radioaktiv mahsulotlar normal ekspluatatsiya 
uchun belgilangan qiymatlardan oshadigan miqdorda SMZ chegarasidan 
tashqariga chiqishiga va bunda aholining nurlanishi va atrof-muhitning 
ifloslanishi belgilangan me’yorlardan oshishiga olib kelishi mumkin.   
1990-yilda “Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik”  va “Iqtiso-
diy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining yadro energiyasi bo‘yicha 
agentligi”ning xalqaro mutaxassislar guruhi tomonidan “Yadro va 
radiologik hodisalarning xalqaro shkalasi” (INES) ishlab chiqilgan bo‘-
lib, uning yadro obyektlarida sodir bo‘ladigan hodisalarning xavfsizlik 
nuqtai nazaridan ahamiyati haqida xabardor qilib turadigan qurol sifatida 
qilishi mo‘ljallangan. Keyinchalik, radiatsion xavflar paydo bo‘lishiga 
olib keluvchi har qanday hodisalarning ahamiyati haqida xabar berib 
turish zarurati oshgani oqibatida INESga qo‘shimchalar kiritildi.  2008-
yilda  RMXKga radiatsion halokatlar va hodisalar darajalarining 
quyidagi tavsifnomasi tavsiya etilgan.  
 INES shkalasi: 
7 daraja: Yirik halokat — insonlar salomatligi va atrof-muhit uchun 
keng  ko‘lamdagi asoratlar qoldiruvchi, rejalashtirilgan va uzoq davom 
etuvchi qat’iy choralarni amalga oshirishni talab qiluvchi yirik 
radioaktiv materiallar tashlanmalari (masalan, AESdagi halokat); 
6 daraja: Jiddiy halokat — rejalashtirilgan qat’iy choralarni amalga 
oshirishni talab qilishi ehtimoli bo‘lgan salmoqli radioaktiv materiallar 
tashlanmalari (masalan, AESdagi halokat); 
5  daraja: Keng asoratli halokat  —  reaktor faol zonasining og‘ir 
shikastlanishi: qurilma doirasidagi aholini nurlantirishi ehtimoli yuqori 
bo‘lgan radioaktiv materiallar tashlanmasi, shuningdek,  radioaktiv 
materialning cheklangan tashlanmasi, u ba’zi rejalashtirilgan qat’iy 

---

312 
 
choralarning amalga oshirilishini talab qilishi mumkin. Nurlanish tufayli 
bir nechta o‘lim hodisalari bo‘lishi mumkin;  
4  daraja: Lokal asoratli  halokat  —  eng kamida bitta nurlanishdan 
o‘lish hodisasi kuzatiladi. Loyihada ko‘zda tutilgan zonadan tashqariga 
uncha katta bo‘lmagan radioaktiv material tashlanmasi ro‘y beradi. 
Rejalashtirilgan qat’iy choralarning amalga  oshirilishi talab etilishi 
ehtimoli kam; 
3 daraja:  Jiddiy hodisa  (masalan, yo‘qolgan, o‘g‘irlangan va ko‘z-
lanmagan joyga yetkazib berilgan manba) —   ishchilar uchun o‘rna-
tilgan yillik chegaradan o‘n marta oshadigan nurlanish.  Nurlanishdan 
salomatlik uchun o‘limga olib kelmaydigan determinatsiyalangan 
samara (masalan, kuyishlar). Ishlash dozasidagi nurlanish dozasi quvvati 
1 Zv/sdan oshmaydi. Loyihada ko‘zda tutilmagan zonadagi kuchli 
radioaktiv ifloslanish; 
2 daraja: Hodisa - aholining 10 mZv dan yuqori nurlanishi. Xodim-
ning belgilangan yillik chegaralardan oshadigan nurlanishi (masalan, 
xavfsizlikni ta’minlash vositalaridan voz kechish, xavfsizlik saqlangani 
holdagi yuqori faol egasiz INM, yuqori faollikka ega yopiq INMning 
qadog‘i buzilishi); 
Anomaliya  —  aholi vakillarining me’yordan ortiqcha nurlanishi 
(masalan, INM yo‘qolishi yoki o‘g‘irlanishida, tashish vaqtida noto‘g‘ri 
joylanganda).