F. I. Salomova, L. K. Abdukadirova, X. A. Sadullayeva, S. A. Sharipova mutaxassislikka kirish

8. Mehnat gigiyenasining umumiy asoslari.  
Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik agentligini mehnat gigiyenasi 
bo‘limi tekshiruv ob’yektlari haqida tushuncha  
 
Texnik taraqqiyot insonning barcha faoliyatlari doirasiga o‘z 
ta’sirini  o‘tkazadi. Ayniqsa, bu ta’sir mehnat jarayonlarida ko‘proq  o‘z 
ifodasini topadi, chunki aynan odamning mehnat faoliyati zamonaviy 
ilmiy yutuqlar, yangiliklar va ixtirolarni birinchi o‘rinda sinovdan 
o‘tkazadi va amaliyotga tavsiya qiladi. ITT sharoitida ko‘pincha mehnat 
faoliyati jaryonining o‘zi ham tubdan o‘zgarishi tabiiydir, chunki zamo-
naviy korxonalar uchun yuqori darajadagi mexanizatsiya, avtomat-
lashtirish, ko‘pgina korxonalarda esa  mehnat jarayonlarini kompyuter-
lashtirish va robotlashtirish juda xarakterli hisoblanadi. Shu bilan birga, 
ilm va fandagi yangiliklar, ixtirolarning ishlab chiqarishga qo‘llanishi 
mehnat jarayonlarini keskin jadallashishiga sababchi bo‘ladi, kundan-
kunga  yangi korxonalar bunyod etilmoqda, ularda an’anaviy bo‘lmagan 
xom-ashyolar qo‘llanilmoqda va yangi turdagi mahsulotlar ishlab 
chiqarilmoqda. ITT ishlab chiqarishdagi mehnat sharoitlariga tubdan 
ta’sir ko‘rsatib, ishchilarning ish sharoitlarini o‘zgartiradi, mehnatga 
bo‘lgan munosabatlarga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bu yo‘nalishdagi ITT 
ishlab chiqarish korxonalari ishchi va xizmatchilari organizmiga va 
mehnat sharoitlariga ham ijobiy,  ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniq-
lanmoqda. 
        Masalan, ishlab  chiqarish korxonalarini avtomatlashtirish, mexa-
nizatsiyalashtirish, robotlashtirish ishchilarni og‘ir jismoniy mehnatdan 
xalos etadi, juda ko‘p miqdordagi ishchilarni zararli omillar bilan 
bo‘ladigan aloqasini kamaytiradi, mehnat jadalligi va unumdorligini 
oshiradi va mahsulotning sifatini yaxshilashga imkon yaratadi. Shu bilan 
birga ishlab chiqarish jarayonining o‘zgarishi ishchilarda ruhiy-asab 
zo‘riqishlarni keskin oshiradi, mehnat jarayonlarini  boshqarish bilan 
bog‘liq bo‘lgan mehnat ishchilarining harakat doiralarini cheklab 
qo‘yadi, gipodinamiyani yuzaga keltiradi. 
        Zamonaviy korxonalardagi ITT mehnat sharoitlarini yaxshilashdagi 
eng zamonaviy usullarni qo‘llashga imkon beradi. Ammo, korxonaning 
ishlab chiqarish qudratini keskin ko‘tarilishi, shu muhitdagi zararli 
omillarning umumiy hajmini ortishiga sababchi bo‘ladi, bu o‘z  o‘rnida 

---

246 
 
ishchi organizmiga ularning ta’sir ko‘lamini oshiradi.  Yangi turdagi 
mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar ishchilarning talablari va 
istaklarini to‘liq qondiribgina qolmay, balki ular organizmiga yangi 
omillarning ta’sirini ham yuzaga keltiradi. Chunki korxonalarda yangi 
turdagi xom-ashyolarni qo‘llash va yangi turdagi mahsulotlarni ishlab 
chiqarish tabiiy-ki, yangi omillarni kelib chiqishi uchun sharoit yaratadi. 
Yuqorida keltirilganlardan ko‘rinib turibdi-ki, mehnat sharoitlarini 
yaxshilash masalalari zamonaviy korxonalarda o‘tmishdagi korxo-
nalardagidan kam emasligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun ham nafaqat 
ishlab chiqariladigan mahsulotlarning hajmi, balki ishchilarning 
salomatlik holatlari ham ana shu jarayonlar bilan chambarchas 
bog‘liqdir. Bu muammolarning hammasi tibbiyot bilan ham cham-
barchas bog‘liq, chunki sanoat korxonalari ishchi va xizmatchilariga 
tibbiy xizmat ko‘rsatish tibbiyotning asosiy vazifasidir. 
Tibbiy mehnatning asosiy qismi mehnat gigiyenasi hisoblanadi. Bu 
sohaning asosiy vazifasi ishlab chiqarish muhitida bo‘ladigan zararli 
omillarning ishchilar organizmiga ta’sir etish xususiyatlarini  o‘rganib, 
uning asosida ishchilar o‘rtasida kuzatiladigan kasalliklarning oldini 
olishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqadi va hayotga tatbiq qiladi.  Bu 
tadbirlarning barchasi ishchilar organizmida kelib chiqadigan kasb 
kasalliklarini bartaraf qilish, ishlab chiqarish muhitini sog‘lomlashtirish-
ga yo‘naltirilgan bo‘lib, natijada ishlab chiqarish ko‘lamini ortishiga olib 
keladi.  Mehnat gigiyenasining ko‘rsatib  o‘tilgan maqsadlari faqatgina 
ijtimoiy yo‘nalishga ega bo‘lmay, balki iqtisodiy yo‘nalishga ham ega. 
Shuning uchun mehnat gigiyenasi ishlab chiqqan amaliy tadbirlarni 
amalga oshirish faqat tibbiy xodimlarni emas, balki sanoatchilarning 
o‘zlarini, tadbirkorlarni, korxona ma’muriyatini qiziqtirishi kerak. 
Mehnat gigiyenasining fani faqatgina ishlayotgan odamlar emas, 
balki shu korxona, shu korxonadagi ishlab chiqarish texnologiyasi hi-
soblanadi, shuning uchun ham mehnat gigiyenasining asosiy vazifalari 
quyidagilardan iborat: 
- texnologik jarayonlarni o‘rganish va ishchilar organizmiga zararli 
ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash; 
-  korxonadagi zararli omillarni odam va hayvon organizmiga ta’sir 
etish xususiyatlarini o‘rganish va bu omillarning eng optimal bo‘lgan 
parametrlarini aniqlash, zararli omillar uchun esa -  odam organizmi 
uchun befarq bo‘lgan parametrlarini aniqlashdir; 

---

247 
 
-  tekshirilgan korxonadagi zararli omillarga nisbatan ishlab chiqil-
gan gigiyenik me’yorlar va reglamentlarni ishlab chiqarish jarayoniga 
tatbiq qilish; 
        Ishlab chiqarish muhitida bor bo‘lgan juda ko‘p omillar uchun 
bugungi kunda gigiyenik me’yorlar va reglamentlar ishlab chiqilgan, 
ammo sanoat korxonalarida yuz berayotgan texnologik o‘zgarishlarning 
davom etayotganligi mehnat gigiyenasi oldiga yangi-yangi vazifalarni 
qo‘yadi. Bunday vazifalar qatoriga takomillashtirilayotgan korxonalarda 
ishlab chiqarish muhitini gigiyenik nuqtai-nazardan baholash, yangi 
texnologiyalarning xususiyatlarini o‘rganish, avtomatlashtirilayotgan, 
kompyuterlashtirilayotgan, robotlashtirilayotgan texnologik jarayonlarni 
o‘z vaqtida  o‘zlashtirish hamda bu yerdagi yangi omillarga o‘z vaqtida 
gigiyenik baholar berish hisoblanadi. Zamonaviy korxonadagi eng mu-
him bo‘lgan gigiyenik vazifalardan biri shundan iborat-ki, tako-
millashtirilgan texnologiyalarni odam organizmiga moslashtirilganligini 
gigiyena nuqtai-nazardan asoslashdir. Zamonaviy texnologiyaga odam-
ishchini emas, balki bu texnologiyani ishchi organizmiga mos-
lashtirilganligi muhimdir.