Elektrotexnika materiallari

U
I
R
ich


1

(2.25) 
Dielektrik sirti bo’ylab o’tadigan tokni sirt toki 
(I
S
)
deb atalib, bu tok 
miqdorining hajmiy tok 
I
miqdori bilan yigindisi esa dielektrikdan o’tadigan 
umumiy tok 
(I
u
)
ni tashkil etadi: 
I
I
I
S
Y


A,
(2.26) 
bunda 
R
U
U
I



;
S
S
S
R
U
U
I



. 

---

61 
Dielektrikning umumiy elektr o’tkazuvchanligi quyidagicha aniqlanadi:
S





yoki 
S
y
R
R
R
1
1
1


;
S
S
y
R
R
R
R
R



, 
ya’ni dielektrikning umumiy qarshiligi bir-biriga parallel ravishda ulangan xajmiy 
va yuza qarshiliklar yig’indisidan iborat bo’ladi (2.17-rasm). 

a) b) 
2.17-rasm. Dielektrik orqali o’tayotgan ichki va yuza tok oqimlari. 
Ko’ndalang kesim yuzasi 
S
va uzunligi h bo’lgan dielektrikning hajmiy 
qarshiligi 
R
quyidagi ifodadan aniqlanadi:
50
S
h
R


, 
Om
. (2.27) 
Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi esa: 
, Om

m
(2.28) 
Xalqaro birliklar sistemasi 
(SI)
ga asosan bu qarshilik 
Om

m
yoki Om

mm
2
/ m 
birliklarda olinadi: 1 Om

m=100 Om

sm=10
6
Om

mm
2
/ m=10
6
mk Om

m=10
8
mk 
Om

sm. 
50
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 71-bet. 
I
s 
I
y 
I
y 
I
I
s 
2 
1 
1 
h
S
R



---

62 
Om
Nisbiy namlik
2.18-rasm. Nisbiy namlik va turli tuzilishdagi material solishtirma sirt qarshiligi 
o’zgarish grafigi 
Dielektrikning solishtirma hajmiy o’tkazuvchanligi uning solishtirma hajmiy 
qarshiligiga teskari proporsionaldir (2.18-rasm). Elektr o’tkazuvchanlik jismning 
holati (gaz, suyuq, qattiq) ga, unga ta’sir etuvchi kuchlanish turi va miqdoriga, 
muhit harorati, namligi va boshqa ta’sirlarga bog’liq bo’ladi.
51
O’zgaruvchan elektr maydoni ta’siridagi dielektrikdan o’tuvchi tok oqimi 
ichki va absorbsiya toklari yig’indisidan tashkil topadi. O’zgarmas kuchlanish 
ta’sirida bo’lgan dielektrikdan faqat ichki tok o’tib, absorbsiya toki faqat 
kuchlanishni ulash yoki uzish paytida kuzatiladi. Past sifatli suyuq va qattiq 
izolyatsiya materiallarida 

10
6
-10
8 

m∙m bo’lib, yuqori (oliy) sifatlilarida esa, bu 
qiymat 10
14
-10
18 
Om

m ga teng bo’ladi. Yaxshi sifatli dielektrik va elektr 
o’tkazgich materiali orasidagi solishtirma hajmiy qarshiliklar farqi 10
22
-10
25
Om

m 
ga yetib boradi. Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi elektrodlar o’zaro teng 
va yuzaga parallel ravishda o’rnatilganda: 
I
d
R
s
s


,
Оm
(2.29) 
bunda: 
R
s
- dielektrikning yuza qarshiligi, 
Om
; 
d
-elektrodning uzunligi, 
m
; 
I
-
mazkur elektrodlar orasidagi masofa, 
m
. 
51
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 52-bet 

---

63 
Bu kattalik yordamida dielektrikning solishtirma yuza o’tkazuvchanligi 
(

=I/

) 
aniqlanadi. Elektr o’tkazuchanlikning o’lchov birligi sifatida simens 
(Sm)
qabul qilingan. Qattiq dielektrikning to’liq elektr o’tkazuvchanligi uning yuza va 
hajmiy elektr o’tkazuvchanliklari yig’indisidan iboratdir. Kuchli va kuchsiz elektr 
maydonlarida joylashgan dielektriklarda zaryad eltuvchilar turli holda sodir 
bo’ladi. Dielektrikning qanday agregat holatdaligiga qarab, kuchsiz elektr maydoni 
ta’sirida ionli elektr o’tkazuvchanlikka egadir. Elektr o’tkazuvchanlikka dielektrik 
tarkibidagi qo’shimcha va begona zarrachalar ham sababchi bo’ladi. Bular 
dielektrikning elektr o’tkazuvchanligini oshiribgina qolmay, uning elektr 
mustahkamligining pasayishiga ham olib keladi. Kuchli elektr maydoni ta’sirida 
zaryad eltuvchilar neytral zarrachalar bilan to’qnashib, ularni ionlashtiradi va 
natijada, urilish ionlashishi sodir bo’ladi. Elektr maydoni o’zining kritik 
qiymatidan o’tganida, erkin zaryad eltuvchilar miqdori keskin ortadi va dielektrik 
o’z izolyatsiya xossasini yo’qotadi. Bunday holatda dielektrikda teshilishi hodisasi 
sodir bo’ladi. Qattiq va suyuq dielektriklar uzoq vaqt kuchlanish ta’sirida 
bo’lganda, ulardan o’tadigan tok miqdori kamayishi yoki ortishi mumkin. Birinchi 
holda dielektrikdagi elektr o’tkazuvchanlikni, asosan, turli xil qo’shimchalar 
keltirib chiqarib, vaqt o’tishi natijasida namunada elektr tozalanishi sodir bo’ladi 
va dielektrikdan o’tayotgan tok miqdori kamayadi. Aksincha, vaqtga nisbatan 
tokning ortishi esa, dielektrikdagi zaryadlar hisobiga ro’y beradi. Uzluksiz ta’sir 
etadigan kuchlanish dielektrikning eskirishiga olib keladi va bu jarayon uning 
teshilishi bilan yakunlanadi. 
Kondensatorning doimiy zaryadsizlanish vaqti amaliy jihatdan keng 
foydalanadigan kattalik bo’lib, u quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
k
из
C
R









0
0
bunda: 
R
iz 
- kondensator izolyatsiyasining qarshiligi, Om; 
C
-kondesatorning 
sig’imi, 
F.