Ekspluatatsiyasi instituti transport vositalari kafedrasi transport vositalarining elektr

«Xizmat    ko‘rsatilmaydigan»  akkumulatorlar    batareyasi.  Oddiy  qo‘rg‘oshin-kislotali  

akkumulator batareyalariga xos kamchiliklarning (elektrolit sathining  tez  kamayib  ketishi,  musbat qutbli 

plastinalarning  tezyemirilishi,  o‘z-o‘zidan  razryad  bo‘lishi  va  hokazo)  ko‘pchiligi  plastina    panjaralari  

tarkibida  4...6%  surma borligidan kelib chiqadi. 

Surma elektrolit tarkibidagi suv elektroliz bo‘lishiga katalizator  sifatida  ta’sir  qiladi.  Suv vodorod va 

kislorodga  parchalanish  potentsialini  generatorning  ishchi  kuchlanishlari  darajasigacha  pasaytirib,  surma 

akkumulatordan  gazlar  ajralib  chiqishni  tezlatadi.  Natijada,  akkumulatordagi  elektrolit  sathi  nisbatan  tez 

pasayadi,  ajralib chiqayotgan gazlar musbat plastina panjaralari, qutb quloqlari va avtomobillarning metall 

qismlari korroziyalanishiga olib keladi. 

Oddiy akkumulyator batareyalarining yuqorida keltirilgan kamchiliklarini  bartaraf  qilish  maqsadida 

"xizmat  ko‘rsatilmaydigan"  akkumulyatorlar  ishlab  chiqildi.  "Xizmat  ko‘rsatilmaydigan"  akkumulyatorni  

ishlab  chiqishdagi  izlanishlar  asosan  gaz  ajralib  chiqishini  tezlatuvchi  plastinalar  tarkibidagi  surmani 

butunlay  istisno  qilishga  yoki    miqdorini  kamaytirishga  yo‘naltirildi.  Ilmiy  tadqiqotlarning  natijalari,  

plastina    panjaralari    qo‘rg‘oshin-kaltsiy-qalay  qotishmasidan    tayyorlansa,    akkumulyatordan  ajralib 

chiqayotgan  gaz  miqdori  juda    kam  bo‘lishini  ko‘rsatdi.  Hozirgi  vaqtda  sanoatda  ishlab  chiqarilayotgan 

"xizmat  ko‘rsatilmaydigan"  turdagi  akkumulyator  batareyalarda  manfiy  plastina panjaralari  qo‘rg‘oshindan  

quyilib  unga  0,06-0,09%  atrofida  kaltsiy  va  0,1-1,0%  gacha  qalay  qo‘shiladi.  Musbat  plastinalarning 

panjarasi esa  qo‘rg‘oshin, 1,25% surma va 1,5% kadmiydan tashkil topgan. 

 Plastina  panjaralarini    qo‘rg‘oshin-kaltsiy-qalay    qotishmasidan  tayyorlash,  akkumulyator  ishlab 

chiqarish  jarayonini  to‘la  o‘zgartirishni  taqozo  qiladi.    Shuning  uchun,  akkumulyatorlarni  ishlab 

chiqarishdagi  yo‘lga    qo‘yilgan    texnologik    jarayonni  saqlab  qolish  bilan  bir  vaqtda  uning  xususiyatlarini 

yaxshilash  maqsadida,  plastina  panjaralari  tarkibidagi  surma  miqdori  2,0-2,5%  gacha  kamaytirilib, 

panjaralarni  mustahkamligini  oshirishga  mo‘ljallangan  legirlovchi    qo‘shimchalar  qo‘shish  bilan 

cheklaniladi.  Bu  usulda  tayyorlangan  akkumulyatorlar  "kam  xizmat  ko‘rsatiladigan"  akkumulyator  deb  

yuritiladi va ularda gaz ajralib chiqishi, odatdagi akkumulyatorlarga nisbatan bir necha barobar kam bo‘ladi. 

90 yillarning oxirida AQSH va g‘arbiy  yevropada har ikkala plastina panjaralari qo‘rg‘oshin-kaltsiyli 

qotishmadan  tayyorlangan  va  ko‘p  komponentli  legirovchi  elementlar,  shu  jumladan  kumush  qo‘shilgan 

batareyalar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Bu akkumulatorlar kuchli razryad qilinganda ham qo‘rg‘oshin-

kaltsiyli  texnologiya  bo‘yicha  tayyorlangan  birinchi  avlod  batareyalariga  nisbatan  sig‘imini  kamroq  va 

sekinroq  yo‘qotish  qobilyatiga  ega  bo‘ldi.  Bu  batareyalarda  suvning  sarfi  juda  kam  bo‘lganligi  uchun 

---

 

26 

qopqoqdagi  suyuqlik  quyish  teshiklari  olib  tashlandi  va 

akkumulator 

butun 

ishlash 

davrida 

mutlaqo 

suv 

quyilmaydigan holga keltirildi. 

Albatta  batareyalar  konstruktsiyasining  bu  darajada 

o‘zgarishi  va  xizmat  ko‘rsatilmaydigan  akkumulator-

larning 

imkoniyatlaridan 

to‘la 

foydalanish 

uchun 

avtomobilning  generator  qurilmasi  benuqson  ishlashi, 

belgilangan  zaryad  kuchlanishi    ±0,1V  aniqlik  bilan 

barqaror  ta’minlanishi  zarur  bo‘ladi.  Shuning  uchun 

avtomobillarni  ishlatish  davrida  generator  va  kuchlanish 

rostlagichlarini  me’yorida  ishlashiga,  elektr  jihozlarda 

tokni oqib ketish hollari bo‘lmasligiga katta e’tibor berish 

kerak. 

"Xizmat  ko‘rsatilmaydigan"  va  "kam  xizmat 

ko‘rsatiladigan"  akkumulatorlarda  separatorlarning  yangi  turi  -  "separator-konvert"  (3.3-rasm,b) 

o‘rnatilmokda.  Bu    separatorlar  yuqori  g‘ovoklikga  ega  bo‘lgan  polietelendan  konvert    ko‘rinishida 

tayyorlanib,   ikki  yoni  va  ostki  qismi  kavsharlangan  bo‘ladi.  Separator-konvertga  akkumulatorning  musbat 

qutbli  (ba’zi hollarda manfiy qutblisi) plastinasi  joylashtiriladi.  Bu ko‘rinishdagi  separatorlarni  qo‘llash, 

elektrodlarning aktiv massasidan to‘kiladigan cho‘kmalar orqali plastinalar orasida qisqa tutashuv bo‘lishini 

istisno qiladi. Natijada, akkumulator yaxlit qobig‘ining tubidagi qovurg‘alarga ehtiyoj yo‘qoladi.  Separator-

konvertlar  ishlatilishi,  plastina  bloklarini  bevosita  akkumulator  qobig‘ining  tubiga  joylashtirish  va  shuni  

hisobiga    qobiq  balandligini  o‘zgartirmasdan  plastinalar  yuzasini  hamda  akkumulatorga  quyiladigan 

elektrolit miqdorini oshirish imkonini beradi .  

«Xizmat    ko‘rsatilmaydigan»  batareya  plastinalarini  shaklanish  jarayoni  odatda  blok  usulida  amalga 

oshiriladi.  Bu  usulda  akkumulator  batareyasi  avval  to‘la  yig‘iladi,  keyin  unga  zichligi  1,25  g/sm

3

  bo‘lgan 

elektrolit quyiladi va tasdiqlangan tartibda plastinalarni shakllanishi o‘tkaziladi.    

"Xizmat ko‘rsatilmaydigan" akkumul-atorlarning  ba’zi  turlari elektrolit quyiladigan tuynuksiz, ichki 

bo‘shlig‘i  atrof  muhitga  umumiy  qopqoqning  chekka  qismidagi  kichik  shamollatish  teshiklari  orqali 

bog‘langan  bo‘ladi.  Bu  akkumulatorlarning  razryadlanganlik  darajasini  elektrolit  zichligi  orqali    aniqlash 

imkoniyati  yo‘q.  Shuning  uchun,    bunday  akkumulatorlarning  qopqog‘ida  maxsus  razryadlanganlik  

ko‘rsatkichi  -  indikator  o‘rnatiladi  (3.4-rasm).  Indikator  shaffof  yorug‘lik  o‘tkazgichdan  tashkil  topgan 

bo‘lib,  uning  pastki  qismiga  bitta  yoki  ikkita  rangli  zo‘ldirli  (odatda  zo‘ldircha  bitta  bo‘lsa  rangi  yashil 

bo‘ladi,  ikkita  bo‘lsa  biri  yashil,  ikkinchisi  esa  qizil    rangda  bo‘ladi)  kasseta  joylashtirilgan.  Zo‘ldirchalar 

kassetaning  qiya  kanallarida  yuqoriga  va  pastga  harakatlanishi  mumkin.  Zo‘ldircha  kislotaga  chidamli 

polimerdan  yasalgan  bo‘lib,  uning  zichligi  akkumulatorni  ishlatish  jarayonida  elektrolitning  yo‘l  qo‘yilishi     

mumkin bo‘lgan eng minimal  zichligiga teng qilib olinadi. Akkumulatorning zaryadlanganlik darajasi 65% 

dan  yuqori  bo‘lsa,  elektrolitning  zichligi  yashil  zo‘ldircha  materialining  zichligidan  yuqori  bo‘ladi  va 

zo‘ldircha  kassetaning  yuqori  qismga  alqib  chiqadi.  YOrug‘lik  o‘tkazgichdan  tushgan  nur  zo‘ldirchadan 

qaytib indikatorning ko‘zchasiga yashil rang beradi (3.4-rasm, a).   

Batareya  razryadlanib,  elektrolitning  zichligi  kamaysa,  zo‘ldircha  kasseta  kanalining  pastki  qismiga 

cho‘kadi va yorug‘lik o‘tkazgichdan tushgan nur elektrolitdan qaytib indikatorning ko‘zchasini qora rangga 

bo‘yaydi (3.4-rasm, b).   

Agar elektrolit sathi belgilangan me’yordan pasayib ketsa,  zo‘ldircha kasseta kanalining paski qismida 

bo‘ladi  va  yorug‘lik  o‘tkazgichdan  tushgan  nur  kassetaning  yuqori  qismi,  ya’ni  plastmassadan  qaytadi  va 

indikator  ko‘zchasi  oq  yoki  sariq  rangga  buyaladi  (3.4-rasm,  c).      Bu  akkumulator  batareyasini  darhol 

diagnostika qilish va elektrolit sathini me’yordan pasayib ketish sababini aniqlashni taqozo qiladi.  

Zaryadlanganlik  darajasini  ko‘rsatuvchi  indikatordan  olinadigan  ma’lumot  oltita  bankadan  faqat 

bittasiga,  ya’ni  indikator  o‘rnatilgan  bankaga  tegishli  bo‘ladi.  Agar  batareyaning  indikator  o‘rnatilmagan 

bankalarida nosozlik yuzaga kelsa indikator buni aks ettirmaydi.  

 Akkumulatorlarning  belgilanishi.  MDX  davlatlarida  akkumulatorlar  sobiq  ittifoqda  tasdiq-langan 

ГОСТ   959-91  asosida  ishlab  chiqariladi. 2003  yil  iyul  oyidan  Rossiyada  yangi standart  ГОСТ 959-2002 

kiritilib, bu me’yoriy xujjatga ko‘ra akkumulatorlar quyidagicha belgilanadi: