Demografik statistika

159. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasida bevosita tranzit deganda nima tushuniladi?

• 
  ◾Eksport (ing. export, lot. exportare - chetga chiqarish) deganda tovarlar, xizmatlar va kapitalni tashqi bozorga chiqarish tushuniladi.
  
• 
  ◾Eksport kvota deganda muayyan tovar (xizmat, kapital)ni eksportga belgilangan hajm (hissa)da ishlab chiqarish va etkazib berish tushuniladi.
  
• 
  ◾Import (lot. importo – olib kelish) – deganda ichki bozorda sotish uchun mamlakatga xorijiy tovarlar, texnologiya, kapital kiritish va xizmatlar keltirish tushuniladi.
  
• 
  ◾Import kvota - bu har yili mamlakatga keltirishga ruxsat berilgan xorijiy mahsulot hajmini miqdor jihatdan cheklab qo’yishdir.
  

• 
  Tashqi savdo oboroti (TSO) eksport (E) va import (I) yig’indisidan tashkil topadi:
  
• 
  Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini ( ) beradi:
  

ТСО ЭИ

• 
  Квота - бу умумий ишлаб чиқариш, сотиш, импорт, экспорт ва бошқа ижтимоий фаолият соҳаларида келишув асосида ҳар бир иштирокчи учун жорий қилинадиган ҳисса. У халқаро битимларга биноан амалга оширилади.
  

 ЭИ ТСО

• 
  ◾Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat, aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i manfiy bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans ekanligidan dalolat beradi.
  
• 
  ◾Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (2-
  

jadval). 2-jadval Tashqi savdo oboroti elastikligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar
No	Ko’rsatkichlar	Hisoblash tartibi	Izoh
1.	Eksport elastikligi(EE)	ЭЭ Э:ЯИМ Э ЯИМ	E - eksport o’simi E - eksport hajmi YaIM - yalpi ichki mahsulot o’simi
2.	Eksportning ilgarilash koeffitsienti (KE)	КЭ JЭ :JЯИМ	JE - eksport indeksi Jyaim - YaIM indeksi
3.	Import elastikligi(EI)	ЭИ И:ЯИМ И ЯИМ	I - import o’simi I - import hajmi
4.	Importning ilgarilash koeffitsienti (KI)	КИ JИ :JЯИМ	JI - import indeksi
5.	Koordinatsiya indeksi (JK)	JК  JЭ : JИ КНМ Э:И	KNM - koordinatsiya nisbiy miqdori
160. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tavsiflovchi ko’rsatkichlarni aytib bering ? TIF statistikasi iqtisodiy hodisalarning vaqt va fazoda taqqoslamasligini ta’minlash uchun ularni joriy baholardan tashqari o‘zgarmas (taqqoslama) baholarda ham ifodalaydi. Shunday qilib, TIF statistikasi vazifalari va mazmuni jihatdan buxgalteriya va operativ uchyotdan hamda boshqa tarmoq statistikalaridan farq qiladi. Uning qo‘llanish joyi keng va murakkabdir. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida TIF statistikasi oldida quyidagi muhim vazifalar turadi: Tashqi iqtisodiy faoliyatni, boshqarishni va keng jamoatchilikni haqqoniy statistik ma’lumotlar bilan ta’minlash. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xalqaro iqtisodiy aloqalarni har tomonlama keng qamrovli ifodalovchi yangi statistik ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish. Mamlakatimiz turli tarmoqlari iqtisodiy faoliyatini chet el mamlakatlari iqtisodiyoti bilan muvofiqlashtirish yordamida yuzaga

keladigan
iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini aniqlash va tahlil qilish.
4. Chet el mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqalar samaradorligini oshirish manbalarini va omillarini aniqlash.
Tashqi iqtisodiy aloqalarni tahlil qilishda makroiqtisodiy statistika quyidagi
ko’rsatkichlarni hisoblaydi.
xalqaro savdo-sotiqni tavsiflovchi ko’rsatkichlar;
xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasini tavsiflochi ko’rsatkichlar; xalqaro kapital migratsiyasini ifodalovchi ko’rsatkichlar;
xalqaro ishchi kuchi migratsiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar; o’zaro to’lovlar va hisob valyutalari operatsiyalarini ifodalovchi ko’rsatkichlar.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda savdo-sotiq etakchi o’rin tutadi va bu jahon bozorida quyidagi ko’rsatkichlarda o’z ifodasini topadi

161. 
     Tashqi iqtisodiy aloqalarning makroiqtisodiy statistikadagi o’rni qanday?
     

O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq hamda tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirish va chuqurlashtirish, tashqi savdoni erkinlashtirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligini oshirish, marketing tizimini takomillashtirish va mamlakat tovarlarini xalqaro bozorlarga keng ko‘lamda kiritish maqsadida:

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi etib qayta tashkil qilinsin.
   
2. 
   Quyidagilar Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligining asosiy vazifalari etib belgilansin:
   

tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida yagona davlat siyosati o‘tkazilishini ta’minlash va uni rivojlantirish strategiyasini shakllantirishda ishtirok etish;
milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini rivojlantirish va oshirish hamda uning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi bo‘yicha shart-sharoitlar yaratish va chora-tadbirlarni amalga oshirish;
respublikaning eksport salohiyatini rivojlantirish dasturlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish;
mamlakat tovar ishlab chiqaruvchilarining mahsulotlari tashqi bozorlarga kirib borishi uchun qulay shart-sharoitlarni ta’minlash chora-tadbirlari kompleksini amalga oshirish;
xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida davlat siyosatining ro‘yobga chiqarilishini ta’minlash;
tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish chora-tadbirlari kompleksini amalga oshirish;
O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlar, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy institutlar, boshqa xalqaro huquq subyektlari bilan savdo-iqtisodiy va moliyaviy hamkorligi rivojlanishini ta’minlash;
O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy xavfsizligi va iqtisodiy manfaatlari, O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarining huquq va manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash.

3. 
   “Innovatsiya” DATSK, “O‘zmarkazimpeks” DATSK, “O‘zsanoatmashimpeks” DATSK, “Markazsanoateksport” DATSK, “O‘ztashqitrans” DAK, “O‘rta Osiyo Trans” xalqaro avtomobilda yuk tashish DAK aksiyadorlik kompaniyalari O‘zbekiston Respublikasining qayta tashkil etilayotgan Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tarkibidan chiqarilsin hamda ularning mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlar sifatida faoliyat ko‘rsatishi belgilab qo‘yilsin.
   
4. 
   O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Tashqi iqtisodiy aloqalar kompleksi rahbari yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan davlat-aksiyadorlik tashqi savdo va transport kompaniyalarining faoliyatiga, tashkiliy tuzilmasi va boshqaruv tizimiga tanqidiy baho berib, ularning O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirish va iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish borasida amalga oshirilayotgan siyosatning obyektiv talablariga muvofiq bo‘lishiga alohida e’tibor qaratsin.
   
5. 
   Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar
   

agentligi etib;
Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligining viloyatlar va Toshkent shahridagi vakillik boshqarmalari Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligining viloyatlar va Toshkent shahridagi boshqarmalari etib qayta tashkil etilsin.

6. 
   Belgilab qo‘yilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi va Agentlikning mintaqaviy boshqarmalari tegishli ravishda O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi hamda Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi mintaqaviy vakillik boshqarmalarining huquq va majburiyatlari bo‘yicha huquqiy voris hisoblanadilar.
   
7. 
   “Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 21- fevraldagi PF–350-son Farmoni o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin.
   
8. 
   O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi manfaatdor idoralar bilan birgalikda bir oy muddatda amaldagi qonunchilikka ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi takliflarni Vazirlar Mahkamasiga taqdim etsin.
   
9. 
   O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bir hafta muddatda mazkur Farmon ijrosi yuzasidan hukumat qaroriniqabul qilsin.
   
161. 
     Import va eksport deganda nimani tushunasiz?
     

Eksport

"Eksport" nomi lotincha "exporto" dan olingan. Ta'rif 1
Eksport deganda tovar va xizmatlarni davlat hududidan yoki portidan olib chiqish tushuniladi. Ushbu mahsulot yoki xizmatni sotib olgan xaridorlar "importerlar", sotuvchi esa "eksportchi" deb ataladi.
Zamonaviy davrda tovar yoki xizmatlar importi qonuniy faoliyatning eng keng tarqalgan usullaridan biri hisoblanadi. Import bilan birga eksport asos bo'ladi iqtisodiy munosabatlar jahon bozorida. Eksport qilinadigan tovarlar ularni boshqa mamlakatlarda sotish uchun optimallashtiriladi, lekin eksport qilinadigan tovarlar ichki bozorda optimallashtiriladi.

Eksport deganda ma'lum bir mulkning moddiy ne'matlarini eksport qilish tushuniladi.

Ta'rif 2

Xizmatlar eksporti - bu xorijiy hamkorlarga ishlab chiqarish yoki iste'mol xarakteridagi xizmatlarni qoplanadigan holda ko'rsatish. Kapital eksporti

- tashkil etish maqsadidagi mablag'larni qo'yish o'z ishlab chiqarish chet elda.

Eksportning moddiy asosini daromad tashkil etadi, natijada esa xalqaro mehnat taqsimoti vujudga keladi. Daromad import uchun to'lov manbai hisoblanadi. Eksport quyidagi turlarga bo'linadi:

• 
  keyinchalik chet elda qayta ishlangan va qaytarib olib kelingan tovarlar (xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlar) eksporti
  
• 
  vaqtinchalik eksport (yarmarka, auktsion). Bu tovarlarni qaytarishni nazarda tutadi.
  
• 
  kompaniya ichidagi tovarlarni etkazib berish
  
• 
  reeksport - qo'shimcha qayta ishlash ko'zda tutilmagan holda ilgari eksport qilingan tovarlarni eksport qilish
  
• 
  kim oshdi savdosida sotilgan tovarlar eksporti
  

Mamlakatning eksport ko‘rsatkichi mamlakatning tashqi savdo balansi bo‘lib, eksport va import ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farqni aks ettiradi. 2017 yil holatiga ko'ra, XXR eksport bo'yicha yetakchi o'rinni egallaydi. Rossiya ushbu ro'yxatda 9-o'rinda

Import

Import lotin tilidan tarjima qilingan "importo" import qilish degan ma'noni anglatadi.
Ta'rif 3

Import tushunchasi deganda tovarlar yoki xizmatlarni, shuningdek intellektual faoliyat natijalarini ularni reeksport qilish majburiyatisiz olib kirish tushuniladi.

Bundan tashqari, reimport degan narsa bor. Reimport deganda avval eksport qilingan, lekin qayta ishlanmagan tovarlar importi tushuniladi. Import qiluvchi davlat tovarning belgilangan mamlakati hisoblanadi.

Shu bilan birga, import qilinadigan ayrim tovarlarni ichki bozorda sotish uchun optimallashtirish mumkin.

Buning uchun biz o'zgartirdik:

• 
  birliklar,
  
• 
  ko'rsatmalar,
  
• 
  reklama,
  
• 
  dizayndagi o'zgarishlarni amalga oshirdi, masalan, rulning avtomobildagi joylashuvi.
  

Savdo balansi eksport va import hajmi o'rtasidagi farqdir. Import narxlarini hisoblash sug'urta, xarajatlar va yuklarni o'z ichiga oladi. Import davlat tomonidan tartibga solishning muhim predmeti hisoblanadi. Bunday tartibga solish quyidagi vositalar yordamida amalga oshiriladi:

• 
  vazifalari,
  
• 
  kvotalar
  
• 
  minimal import narxlari,
  
• 
  to'siqlar va boshqalar.
  

161.