Д. Т. Абдукаримов

Генетикаси-
Panicum L туркумининг турлари 7, 9, 10 асосий сонли 
полиплоид қаторларини ташкил қилади.
P. miliaceum L турининг асосий сони 9 (2n – 18,36, 54,72) бўлган энг кўп 
сонли қаторга киради ва у табиий тетраплоиддир: 2n = 4x =36. Ўзининг табиати 
жихатидан тариқ функционал диплоидли аллотетраплоид.
Тариқда қатор белгилари битта доминант ген томонидан назорат қилинади. 
Масалан, бошоқча қипиғининг ранги ва қора куяга чидамлилик битта (Sm1) ген 
билан назорат қилинади. Иммунитетли намунани чидамсиз билан 
чатиштирганда F
1
да чидамлилик устунлик (доминант) қилади. F
2 
да эса 3 
(чидамли): 1 (чидамсиз) нисбатида ажралиш кузатилади. Чидамсизлик (sm1) 
рецессив аллелари сабабли ҳосил бўлади. Бу катта амалий аҳамиятга эга, чунки 
чидамлилик генини беккросс усулида киритиш орқали қора куяга бардошли 
навларини яратилишини осонлаштиради.
Донининг пўстлилиги
– тариқнинг муҳим биологик ва технологик 
белгиларидан биридир. Кам пўстли, айниқса юбка пўстли шаклларидан 
ѐрманинг чиқими анча кўпроқ бўлади. Аммо хўжалик жихатидан пўстлилиги 12 
– 14 % энг қулай бўлиб ҳисобланади.
Агар пўстлилиги бундан паст бўлса донча касалликлар билан 
зарараланишдан ва янчилиш жараѐнида шикастланишдан кучсизроқ 
химояланади.
Турли рангли бўлган дағал пўстли шаклларни оқ донли ва юбқа пўстлилар 
билан чатиштирганда F
1
да оқ донли ва ва юбқа пўстлилик доминант бўлади. F
2 
да дурагайнинг уч қисми оқ юпқа пўстли ва бир қисми рангли дағал пўстли 

---

148 
нисбатида ажралиши кузатилади. Бундай ҳолат оқ донлик ва юбка пўстлилик 1
p
(Inhibitor place) эпистатик ген томонидан назорат қилиниши билан изохланади, 
у пўстга тус берадиган пигментларини синтезини эмас, балки ҳужайра 
қатламларининг нормал ҳосил бўлишини бостиради. Донининг рангини 
наслдан наслга узатилишини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки у дончанинг 
ранги билан боғлиқ. Дончанинг ярқироқ – сариқ, сариқ ранглилиги ундан 
пишириладиган кашанинг яхши истеъмоллик сифатини таъминлайди. Дони тук 
интенсив рангли бўлган навларининг дончаси тук сариқ, оқ ва оқимтир бўлади. 
Донининг ранги ҳар хил бўлган шаклларини чатиштиришдан ҳосил бўлган 
дурагайларда кўп холларда бу белгини ҳосил бўлиш ҳарактери мураккаблиги 
кузатилади.
Сариқ ва оч – жигар донли навларни чатиштириш натижасида F
1
да 
донининг ранги оч – жигар бўлади. Бу ҳолат оч – жигар ва сариқ ранглилик 
таъминлайдиган генлар аллеломорф бўлганлигини кўрсатади. Аммо 
қизилдонли ва сариқ донли навларнинг дурагайлари F
1
да тук – сариқ донли 
бўлади. F
3
да эса уларнинг уч қисми (сариқ донли) бир қисми (кизилдонли) га 
ажралиши кузатилади.
Қизил ва оч – жигар рангли навларни чатиштирганда F
1
оч жигар 
рангларни чатиштирганда ранглилик доминант бўлиб, F
2
да 12 (оч жигар) : 3 
(сариқ): 1 (қизил) нисбатида ажралиш рўй берган. Бунда дони оч – жигар 
ранглилик СС (chestnut – оч жигар каштан) гени YY (yellow – сариқ) сариқ 
донлиликни таъминлайдиган генга нисбатан эпистатик, қизил донлилик эса бу 
генларнинг – ссуу бир жуфт рецессив аллелари билан назорат қилинади.