•d a V r n a s h r iy o t I t o s h k e n t

Asteroidlar, yulduzlar va galaktikalar

Quyosh  tizimidagi  hamma  jismlarni  ham  sayyoralar  qatoriga 

qo'shib  bo'lmaydi.  1766-yildayoq  nemis  astronomi  va  m atem ati­

gi  logann  Titsius  Quyosh  tizimidagi  sayyoralarning  barchasi  q a t’iy 

aniq joyda joylashganini ta ’kidlagan.  Lekin,  Mars  bilan Yupiter ora­

sida sayyoralar emas osmon jism lari  borligi  ma’lum  bo'lgan.  1801- 

yilda  italiyalik  astronom   Juzeppe  Piyatssi  osm onda  yorug'lik 

tarqatayotgan jismlarni  kuzatdi.  Ulardan  chiqayotgan yorug'lik Qu­

yosh  nurini qaytarishdan hosil bo'layotgan edi.  Ularga asteroidlar, 

ya’ni «yulduzsimonlar» deb  nom  berildi. XIX asrning  oxirigacha 400 

dan  ortiq  asteroidlar  kashf  qilingan  bo'lsa,  hozirgi  kunga  kelib,  bu 

ko'rsatkich  3000  taga  yetgan.  Asteroidlarning  o'lcham lari  turlicha 

bo'lishi  mumkin.  Masalan,  ularning  ichida  eng  yirigi  -   Serrera  as- 

teroidining kattaligi ko'ndalangiga  1000 kilom etrga yaqin.  Eng  mitti 

asteroidning o'lcham i esa  1  kilometrdan kam emas.

Yulduzlar  o'zi  nima?  Osmondagi  yarqirab  turgan  nuqtalarni 

hech  qanday  uskunalarsiz  ham  5000  ta  atrofida  ko'ra  olamiz.  Te­

leskop  yordam ida  astronom lar yulduzlarni  yaqindan  ko'rishgan  va 

yana  bir  kashfiyot  qilishgan:  yulduzlar  gaz  va  changdan  iborat 

bo'lgan  yirik  sharlardir.  Baland  haroratda  yulduzlar  kattaligi  Qu- 

yoshnikidek  bo'ladi.  Undan  yuz  m arta  kattaroq  -   ulkan  yulduzlar

ham, 

«mitti  yul­

duzlar»  deb  atala- 

digan  juda  kichik 

koinot jismlari ham 

mavjud.

Asteroidlar kamari

Yulduzlar  koinot 

bag'rida  ajib  yul­

duzlar  oroli  -   ga- 

laktikani  hosil  q i­

ladi.  Yunon  tilidan

---

kelib  chiqqan  galakti- 

ka  so'zi  bizga  Somon 

Yo'li nomi bilan tanish.

Yulduzlar 

to'dasi- 

ning  o'rganilishi  ga- 

laktikaning  kashf  qi- 

linishiga  olib  keldi  va 

bu tarix shu  kungacha 

davom etib kelmoqda. 

Shu tariqa,  Quyosh ti­

zimi  Somon  Yo'lidagi 

ko'pgina yulduzlar tur- 

kumining  biri  ekanligi 

ma’lum bo'ldi.

Bizning  spiralsimon 

galaktikamizni 

katta 

ventilatorning 

parra- 

giga qiyoslash mumkin.  Uning markazi O'qotar, Chayon va lion kabi 

yulduzlar  to'plam ining  chegarasiga  yaqin  joylashgan.  XX  asrning 

20-yillari  oxiriga  kelib,  galaktikalarning  aylanishi  isbotlandi.  Qu- 

yoshni  ham  hisobga olgan  holda,  barcha yulduzlar o'z galaktikasi- 

ning  markazi  atrofida aylanadi.  Quyosh  galaktik orbita  bo'ylab  ha- 

rakatlanadi va Somon Yo'lining  markazi atrofini  200  million yilda bir 

m arta aylanib chiqadi.

Galaktikalar -  koinotdagi yulduzli orollardir

Quyoshga  eng  yaqin  bo'lgan  yulduz  -   Proksima 

Sentavra yorug'lik 4,25 yilda  bosib o'tadigan m a­

sofa oralig'ida,  eng yaqin galaktika esa,  «  q o ta rd ag i m it­

ti galaktika»  bo'lib,  80  m ing  yorug'lik  yili  masofasida jo y ­

lashgan.

"