Conference proceedings

AEROKOSMİK MONİTORİNQDƏ İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI - 
SU BUXARLARININ UDMA XƏTTLƏRİNDƏ ATMOSFERİN BURAXMA 
ƏMSALININ QEYRİ – STABİLLİYİNİNİN TƏDQİQİ 
doktorant 
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Bakı, Azərbaycan
Su buxarlarının görünən və yaxın infraqırmızı diapazonda udma xəttləri 
konturlarının parametrlərinin düzgün qiymətləndirilməsi yalnız yerdən və ya havadan aparılan məsafədən zondlamanın 
məqsədləri üçün deyil, həmçinin peyk vasitəsilə alınmış verilənlərin korreksiyası üçün vacibdir.
Hər şeydən əvvəl su buxarlarının optik qalınlığının qiymətləndirilməsinə aid olan məlum məlumatı nəzərdən 
keçirək. Mənbə [1] – də göstərilmişdir ki, atmosferdə olan su buxarlarının optik qalınlığı
λ=940 nm dalğa uzunluğunda güclü udma xətti üçün 


;
2
1
1
W
M
a
W
w



1



W
w
M
S
(1) 
λ=820 nm dalğa uzunluğunda zəif udma xətti üçün 


;
2
W
M
a
W
w



1



W
w
M
S
(2) 
formulları ilə hesablana bilər. 
burada а1, а2 – absorbsiya əmsallarıdır; S – mərkəzi λ dalğa uzunluğunda olmaqla spektral intervaldakı udma 
xətti intensivliyinin orta qiyməti; α – udma xəttinin 0.5 amplitud səviyyəsində hesablanan orta yarımeni; δ – udma xəttinin 
0.1 amplitud səviyyəsində hesablanan eni; W – çökdürülmüş su buxarı qalınlığı (sm); МW – su buxarlarının hava 
kütləsidir. 
Atmosfer aerozoluna gəldikdə isə, onun optik qalınlığı Anqstremin məlum formulası ilə hesablana bilər [2]. 
Məmmədova Ülkər Fizuli qızı 

---

 








a
(3) 
burada β – atmosferin aerozol tutqunluğu əmsalıdır, 
 
,




a
(λ=1 mkm olduqda) 
kimi hesablanır; α – Anqstrem göstəricisidir. 
Atmosferin buraxma əmsalının ümumi qeyri-stabilləşdirici iki faktorunun pay iştirakını müəyyənləşdirmək üçün 
λ=0.82 mkm və λ=0.94 mkm dalğa uzunluqlarını ayrı- ayrılıqda nəzərdən keçirək. 
τƩ(0.82) kəmiyyətinin ümumi qeyri-stabilləşdirilməsində su buxarlarının rolunun üstünlüyü şərti aşağıdakı kimi 
yazıla bilər: 






82
.
0
2
W
M
a
W
(4) 
(4) ifadəsi əsasında W kəmiyyətinin hədd qiymətinə olan tələbi yazmaq olar.


W
пр
M
a
W






2
82
.
0
82
.
0
(5) 


94
.
0


kəmiyyətinin ümumi qeyri-stabilləşdirilməsində su buxarlarının rolunun üstünlük şərti aşağıdakı kimi 
yazıla bilər: 







94
.
0
1
W
M
a
W
(6) 
(6) ifadəsi əsasında W kəmiyyətinin hədd qiymətinə olan tələbi aşkar etmək olar. 


2
1
94
.
0
1
94
.
0





 




a
M
W
W
пр.2
(7) 
Wпp.1 və Wпp.2 kəmiyyətlərini müqayisə edək: 
Wпp.2 kəmiyyətinin Wпp.1 – dən üstün olması şərti belə yazıla bilər: 
1
)
82
.
0
(
)
94
.
0
(


пр.1
пр.2
W
W
k
(8) 
(5), (7) və (8) ifadələri əsasında yaza bilərik: 


1
82
.
0
94
.
0
2
2
1








 






a
a
k
(9) 
(9) ifadəsindən alırıq: 


1
82
.
0
94
.
0
2
1
2
2










a
a
k
(10) 
(10) ifadəsi əsasında, k
>
1 halı üçün β – ya olan tələbi müəyyənləşdiririk. 


2
2
2
1
94
.
0
)
82
.
0
(
a
a








(11) 
Mənbə [3] – də göstərildiyi kimi
5
.
0
)
94
(.

a
; 
2
.
0
)
82
(.

a
α=0.5 qəbul edək. Bu halda 
2
,
1
2
.
0
82
.
0
94
.
0
25
.
0





(12) 
Beləliklə, (12) ifadəsindən görünür ki, yalnız atmosferin aerozolda güclü çirkləndiyi halda atmosferin buraxma 
əmsalının 0.94 mkm dalğa uzunluğunda qeyri-stabilləşdirilməsində su buxarlarının üstün rol oynaması üçün W 
kəmiyyətinə olan tələbin 0.82 mkm dalğa uzunluğundakı müvafiq tələbdən sərt olması mümkündür.