Buxoro qadimiy shaharlari

Poyi Kalon me’moriy majmui
Majmua Ark qal’asi yaqinida qurilgan bo‘lib, XII–XVI asrlarda qurilgan uchta inshootdan iborat: Kalon minorasi, Kalon masjidi va Miri Arab madrasasi. "Poyi Kalon" tantanavor Registon maydonida joylashgan va Buxoroning markaziy me’moriy ansambli hisoblanadi.
Kalon minorasi
Kalon minorasi yoki Katta Buxoro minorasi – bu maydonning eng qadimiy binosi. XII asrda Arslonxon shaharning ulug‘vor qayta tashkil etilishini o‘ylab topdi: u shahar saroyini buzib tashladi, o‘sha paytgacha vayronaga aylangan qal’ani qayta quradi va shahar minorali masjidini ko‘chiradi. Minora chiroyli qilingan, lekin mustahkam bo‘lib chiqmadi. Qurilish tugagandan ko‘p o‘tmay, u yiqilib, masjidning uchdan ikki qismini vayron qiladi. Yangi masjid va Kalon minorasi 1127-yilda qurilgan. 900 yil davomida u hech qachon ta’mirlanmagan, lekin u shu kungacha saqlanib qolgan. Uning balandligi 46,5 metr, poydevorining diametri 9 metr.
Kalon masjidi
XVI asrda Arslonxon masjidi o‘rnida hozirgi Kalon masjidi qad rostlagan. Uning qurilishi 1514-yilda yakunlanadi. U 1 200 kishiga mo‘ljallangan edi. Ichkarida va tashqarisida qadama naqshlar va yozuvlar bilan bezatilgan.
Miri Arab madrasasi
1536-yilda Ubaydullaxon, masjid qarshisida, o‘z nadimi Miri Arab Yamaniyning maslahati bilan madrasa quradi va ansambl o‘zining zamonaviy qiyofasini oladi. Madrasa 114 xona (xujra) va 2 zaldan iborat. Miri Arab vafotidan so‘ng, uning qabri madrasa hovlisiga o‘rnatildi, xonning o‘zi ham shu yerda mangu orom topgan.
Ulug‘bek va Abdulazizxon madrasasi
Makkaga oltinchi safaridan qaytgach, Abdulazizxon barcha ko‘zga ko‘ringan ustalarni chaqirib, yangi o‘quv binosini qurish bo‘yicha ko‘rsatma beradi. Bezatishning o‘ziga xos xususiyati shunday bo‘lishi kerak ediki, devorlarning birida hukmdorning tasviri aks etishi uchun yorug‘likning sinishi kerak edi. Ammo, muqaddas Qur’onga ko‘ra, devorlarda odamlarning tasvirlari tasvirlash taqiqlangan edi. Shunga qaramay, qurilish boshlanadi, unda saroyning bosh arxitektori Muhammad Solih ishtirok etadi.
Hunarmandlarning ishi hukmdor kutganidan ham oshib ketdi. Janubiy devorlarda ilonlar va chayonlar tasvirlari tasvirlangan bo‘lib, ular qiyinchilik va kulfatlarni ifodalagan. Binoning shimoliy qismida esa jannat eshiklari tasvirlangan bo‘lib, bu dunyoning musibatlar va kulfatlarga sabr-toqat bilan dosh bera oladilar odamlarga ochiladi. Xonaqohning g‘arbiy devorida ikkita ayiq tasviri martaba va boylik odamlarga sinov uchun berilganligini bildiradi. Devorlarning sharqiy qismi Alloh haqida zikr qilingan Qur’on oyatlari bilan bo‘yalgan.
Ammo uning buyrug‘i bajarilmagan, hukmdor qiyofasi tasviri yo‘q edi. Abdulazizxonning g‘azablanishida chegara bilmadi va u ustani jazolashga qaror qildi. Lekin u hukmdordan binoning mehrobini sinchiklab tekshirib ko‘rishni so‘radi, unda o‘rtada gullardan guldasta tasvirlangan va hukmdorning kichkina portreti joylashtirilgan edi. San’atkorlarning mahorati Abdulazizxonga shunchalik taassurot qoldirdiki, u taxtdan voz kechib, ibodat bilan shug‘ullanishga qaror qildi. Madrasa qurilishi tugallanmay qolib ketadi.
Abdulazizxon madrasasi tugallanmaganiga qaramay, uni shahardagi eng chiroyli asar deb atash mumkin. Aynan Abdulazizxon madrasasi qurilishi boshlanishi bilan Sharqiy Markaziy Osiyo me’morchiligining jadal rivojlanishi boshlandi.
Labi Hovuz maydoni
Muhtasham Labi Hovuz ansambli qadimiy Buxoroning markaziy yodgorliklaridan biri. Maydon XVI asrda Nodirbegi suv havzasi atrofida shakllangan.
Avval bu yerda Nodir Devonbegi madrasasi va shu nomdagi xonaqoh (so‘fiylar istiqomatgohi), hovuz va karvonsaroy paydo bo‘ldi.
Ikkinchi bino – XVI asrda qurilgan Ko‘kaldosh madrasasi Buxorodagi eng yirik madrasalardan biridir. U 160 xujradan iborat. Uning fasadlari maloyika bilan bezatilgan.