|
2. Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash.
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar aholisining daromadlari darajasi o’rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Shu bilan birga alohida olingan mamlakatlar aholisining turli qatlam va guruhlari o’rtacha daromadlari darajasida ham farq mavjud bo’ladi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi darajasi ham daromadlaridagi farqlarni bartaraf eta olmaydi.
Daromadlar tengsizligi darajasini miqdoriy aniqlash uchun jahon amaliyotida Lorens egri chizig’idan foydalaniladi (21- chizma). Chizmaning yotiq chizig’ida aholi guruhlarining foizdagi ulushi, tik chizig’ida esa bu guruhlar tomonidan olinadigan daromadning foizdagi ulushi joylashtirilgan. Nazariy jihatdan daromadlarning mutlaq teng taqsimlanishi imkoniyati (burchakni teng ikkiga bo’luvchi) 0E chiziqda ifodalangan bo’lib, u oilalarning har qanday tegishli foizi daromadlarning mos keluvchi foizini olishini ko’rsatadi. Ya’ni aholining 20 foizi barcha daromadlarning 20 foizini, aholining 40 foizi daromadlarning 40 foizini, aholining 60 foizi daromadlarning 60 foizini olishini bildiradi va h.k. Demak, 0E chizig’i daromadlarning taqsimlanishidagi mutlaq tenglikni ifodalaydi.
Shuningdek, nazariy jihatdan mutlaq tengsizlikni ham ajratib ko’rsatish mumkin. Bunda aholining ma’lum guruhlari (20 foiz, 40 yoki 60 foiz va h.k.) hech qanday daromadga ega bo’lmay, faqat bir foizi barcha 100 foiz daromadga ega bo’ladi. Chizmadagi 0FE siniq chizig’i mutlaq tengsizlikni ifodalaydi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida iqtisodiy beqarorlik tufayli qarab chiqilgan bu ko’rsatkich o’sish tamoyiliga ega bo’ladi. Umumiy daromadning tabaqalanishi alohida tarmoqlar va faoliyat sohalarida ish haqi darajasidagi farqlarning ortishi bilan birga boradi. Milliy iqtisodiyotda o’rtacha ish haqining tarmoqlar, korxonalar va ishlovchilar toifalari bo’yicha yuqori tengsizligi tarkib topadi.
Daromadlar tengsizligida katta farqlar mavjud bo’lishining asosiy sababi bozor tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o’z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Respublikamizda ham bozor iqtisodiyotiga o’tish daromadlar tengsizligi muammosini keskinlashtiradi. Bu yerda asosiy rolni mol-mulk (uy-joy, ko’chmas mulk, aktsiya va boshqalar)ga ega bo’lish omili o’ynay boshlaydi.
Daromadlarning tabaqalanish jarayoni yetarli darajada tez boradi, minimal darajadan bir necha o’n baravar yuqori daromadga ega bo’lgan ijtimoiy qatlam shakllanadi. Daromadlarning tabaqalanishi mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqaradi. Vaqt o’tishi bilan oilalarning o’z mol-mulkini meros qilib qoldirishi natijasida daromadlar tabaqalanishining kuchayishi ro’y beradi. Har xil oilalar uchun turlicha iste’mol muhiti yaratiladi. Ijtimoiy tenglik va daromadlar taqsimotida adolatni ta’minlashda muhim muammolar vujudga keladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar tengsizligini keltirib chiqaruvchi umumiy omillar ham mavjud bo’ladi. Bularning asosiylari quyidagilar:
kishilarning umumiy (jismoniy, aqliy va estetik) layoqatidagi farqlar;
ta’lim darajasi va malakaviy tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
tadbirkorlik mahorati va tahlikaga tayyorgarlik darajasidagi farqlar;
ishlab chiqaruvchilarning bozorda narxlarni o’rnatishga layoqatliligi (bozordagi hukmronlik darajasidan kelib chiqib) darajasidagi farqlar.
Bunday sharoitda davlatning daromadlarni qayta taqsimlash vazifasi daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat barcha a’zolari uchun ancha qulay moddiy hayot sharoitini ta’minlashga qaratiladi.
Bu haqda so`z yuritganda, sobiq ittifoq hududidagi boshqa mamlakatlardan farqli ravishda, O`zbekistonda daromadlar darajasi bo`yicha aholining keskin tabaqalanish holati mavjud emasligini alohida ta`kidlash lozim. Eng ko`p va eng kam daromad oladigan aholi o`rtasidagi farq 2000 yildagi 53,3 barobardan bugungi kunda 7,8 barobarga tushdi. Bu o`rinda jamiyatda ijtimoiy barqarorlikning mezoni hisoblangan bu ko`rsatkich xalqaro me`yorlarga ko`ra, 10 barobar qilib belgilanganini aytib o`tish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
