Biologiya 5 new indd

Halqali chuvalchanglar 
tanasi bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Halqali 
chuvalchanglarda qon aylanish sistemasi mavjud. Yomg‘ir chuval-
changi o‘simlik chirindilari bilan oziqlanib, tuproq hosil bo‘lishida 
ishtirok etadi. Chuvalchang qazigan in tuproqqa havo kirishini 
ta’minlaydi. Nereida ikki yon tomonda joylashgan uzun tuklarga 
ega. Bu tuklar suv tubida harakatlanishga yordam beradigan dast-
labki oyoqlar hisoblanadi. Tibbiyot zulugidan qon tomir kasalliklari-
ni davolashda foydalaniladi. Zuluk og‘zidan ajralgan suyuqlik qonni 
suyultirib beradi (60-rasm).
Mollyuskalar
ko‘pchilik vakillari 3 qavatli chig‘anoqqa ega. 
Chig‘anoq tashqi – organik, o‘rta – ohakli, ichki – kamalak rang-
da tovlanuvchi qismlardan iborat. Terisi shilimshiq bilan qoplan-
gan bo‘lib, harakatlanishiga yordam beradi. Ko‘pchilik shilliqqurt-
lar o‘simlikning yashil qismini yeb zarar keltiradi. Baqachanoqlar 
a
 
b c 
61-rasm. 
Mollyuskalar: a–shilliqqurt, b–baqachanoq, c–sakkizoyoq.
60-rasm. 
Halqali chuvalchanglar: a–yomg‘ir chuvalchangi, 
b–nereida, c–zuluk.
a
 
b c
5–Biologiya, 5
http://eduportal.uz

---

66
suv tubida yashab suvdagi organik moddalar bilan oziqlanadi. 
Shu yo‘l bilan suvni organik qoldiqlardan tozalaydi. Sakkizoyoq-
ning paypaslagichlari so‘rg‘ichlar bilan ta’minlangan. So‘rg‘ichlar 
hisobiga sirg‘anchiq baliqlarni ham osonlik bilan ushlab qoladi. 
Sakkizoyoqlar o‘zidan siyoh chiqarib, dushmanini chalg‘itadi (61-
rasm).
Bo‘g‘imoyoqlilarning
tanasi va oyoqlari bo‘g‘imlarga bo‘lingan. 
Tashqi skeleti xitindan iborat. Qisqichbaqasimonlar, o‘rgim chak-
simonlar va hasharotlar sinflariga bo‘linadi. Daryo qisqichbaqasi 
chuchuk suvda yashaydi, qisqichlari yordamida o‘ljasini tutadi va 
dushmanidan himoyalanadi. Nobud bo‘lgan hayvonlarning qoldiq-
larini yeb sanitarlik vazifasini bajaradi. Butli o‘rgimchak o‘ljasini 
ovlash uchun tutqich to‘r to‘qiydi. Tutqich to‘ri ikki xil ipdan 
to‘qilgan bo‘lib, aylanasimon yopishqoq qismiga hasharotlar ilinib 
qoladi, yopishmaydigan uzunasiga joylashgan ipidan o‘zi hara-
katlanadi. 
Xonqizi yorqin qizil rangda qora xollari bor hasharot. Bu rang 
ogohlantiruvchi rang bo‘lib, qushlarni «sassiq suyuqligim bor, 
menga tegma» deb ogohlantiradi. Xonqizi o‘simlik zararkunandasi 
bo‘lgan shira bitlarini yeb, foyda keltiradi (62-rasm).
Umurtqasiz hayvonlar keng tarqalgan organizmlardir. Ular-
ni daryo va dengizlarda, tuproq ostida, tashlandiq yerlarda, 
odam yashay 
digan xonadonlarda, havoda uchib yurgan holatda 
a