Bibliografik ma’lumotlar bazalari reja: I. Kirish

II. Asosiy qism
2.1.Bibliografik ocherklar
Bugungi kunda o'qish motivatsiyasida asosiy o'rinlarni utilitar, pragmatik maqsadlar (biznes uchun ma'lumot olish, muayyan ishni bajarish uchun bosma va boshqa manbalarga murojaat qilish) va qochish (kundalik hayotdagi qiyinchiliklardan qochish) egallaydi. go'zal", maftunkor fantastika)
Zamonaviy ijtimoiy-madaniy sharoitimizning ana shu jihatlari ulamolarni, ular qatorida tavsiyaviy bibliografik qo‘llanmalar yaratuvchilarni ham kitobxonlar ongi va qalbiga yangi yo‘llarni izlashga undaydi. Ularning muvaffaqiyatli izlanishlari garovi yangi mehnat metodologiyasini ijodiy tadbiq etishda ko‘rinadi, uning markazida “inson – jamiyat – davlat” triadasida shaxs turadi (26, 575-bet).
Yangi qo'llanmalarning paydo bo'lishi nafaqat o'quvchilarning ehtiyojlari bilan bog'liq edi. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlarning tavsiyaviy bibliografiyasi sotsiologlarning tarix, psixologiya, falsafa, oila muammolari, ta’lim, pedagogika bo‘yicha “o‘quvchining ustun bo‘lgan qiziqishiga” javob berishga harakat qila olishi uchun ijtimoiy-siyosiy adabiyotlarni tubdan o‘zgartirish zarur edi. siyosiy vaziyat va u bilan bog'liq holda mamlakatda kitob nashr etish siyosati mazmunidagi tub o'zgarishlar.
Ijtimoiy shakllanishning o'zgarishi tavsiya etilgan bibliografiyaga (kitob nashri amaliyotidan keyin va qaysidir ma'noda undan oldinroq) keng o'quvchilar ommasi orasida eng ko'p talab qilinadigan mavzularni hal qilish imkonini berdi. Ijtimoiy-siyosiy tavsiyaviy bibliografik qo‘llanmalar tizimini qayta qurish muammoli-mavzuli qo‘llanmalarni to‘ldiradigan yangi turdagi qo‘llanmalar: ommabop bibliografik ensiklopediyalar, bibliografik antologiyalar, tarixiy bibliografik ocherklar va boshqalarni yaratish bilan ham bog‘liq (5, 81-bet). )
Tavsiya bibliografiyasi sohasida nashrlarning innovatsion turini yaratish yo'lidagi yutuq XX asrning 80-yillarida sodir bo'ldi. Bu tabiiydir, chunki u erda "inson omili" to'liq namoyon bo'ladi.
Bizning tadqiqot ob'ekti tavsiya bibliografik qo'llanmalar tizimidir.
Bibliografik qurollarning yangi janrlarini bibliografiya qilish metodikasi asosida tadqiqot predmeti
Tadqiqotning maqsadi zamonaviy jamiyatda tavsiya etilgan bibliografiyaning holatini aniqlashdir.
Tadqiqot maqsadlari:
· bibliografik vositalarning yangi janrlarini aniqlash;
· bibliografik vositalarning yangi janrlarining uslubiy xususiyatlarini aniqlash;
bibliografik vositalarning yangi janrlarining ayrim nashrlarini tahlil qilish
Ishni bajarishda quyidagi usullardan foydalanildi: tarixiy, mavzu bo'yicha adabiyotlarni tahlil qilish, foydalarni tahlil qilish.
Bibliografik qo'llanma - bibliografik yozuvlarning tartiblangan to'plami. (17, 21-bet) Yozuvlarni tartiblash deganda, qo’llanmada aks ettirilgan materialning mo’ljallangan maqsadi va xususiyatlariga muvofiq ularning tuzilishi, tashkil etilishi, bir-biriga nisbatan mantiqiy joylashtirilishi tushuniladi. Qo'llanma tasodifiy emas, balki ularni mazmuni, shakli yoki boshqasi bo'yicha birlashtiradigan umumiy xususiyatga muvofiq tanlangan bibliografik yozuvlarning maxsus tashkil etilgan to'plamidir. Bu bibliografik axborot mavjudligining sifat jihatidan yangi shaklini shakllantiradi. Ixtisoslashgan adabiyotlarda bibliografik qoʻllanma deganda u yoki bu tarzda yozib olingan barcha turdagi bibliografik maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan narsa tushuniladi. Elektron shaklda mavjud bo'lgan bibliografik yozuvlar majmualari ham ushbu tushuncha bilan qamrab olinishi nazariy jihatdan e'tirof etilgan. Shu bilan birga, ikkinchisiga nisbatan belgilash - ma'lumotlar bazasi mavjud bo'lib, unda mavjud bo'lgan ma'lumotlarni avtomatlashtirilgan qayta ishlashga imkon beradigan shaklda mashina tashuvchisida taqdim etilgan ma'lumotlar to'plami tushuniladi.
Bibliografiya nazariyasida an’anaviy tarzda bibliografik vositalarni farqlashning turli tizimlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ularga muvofiq qo‘llanmalar umumiy belgilariga ko‘ra guruhlarga birlashtiriladi va shu bilan birga, ular bir-biriga o‘xshamasligiga ko‘ra ham farqlanadi. Bunday tartib ilmiy nuqtai nazardan zarur, chunki u aniq bibliografik hodisalarni o'rganishga yordam beradi; nashriyot amaliyoti uchun yagona maqsadli va o'quvchi maqsadiga mo'ljallangan nashrlarning tipik xususiyatlarini aniqlash muhimdir; bibliograflar uchun tasniflash qo'llanmalarni tuzish metodikasini takomillashtirish nuqtai nazaridan foydali bo'lib, ularni alohida sinflarga nisbatan farqlash kerak; kutubxona va bibliografik xizmatlarda qo‘llanmalar turlarini va foydalanuvchilarning ayrim toifalarining ularga bo‘lgan ehtiyojlarini o‘zaro bog‘lash muhim ahamiyatga ega. Imtiyozlarni tabaqalash turli xil mezonlar bo'yicha, rasmiy va mazmunli bo'yicha amalga oshiriladi va keyingi taqdimotda turli sxemalar taqdim etiladi. Bibliografik vositalarning dastlabki taqdimoti uchun M.G. Voxrisheva ularni nashr qilish shakliga ko'ra farqlaydi. Shu asosda quyidagilar mavjud:
bibliografik nashrlar — tahririyat va nashriyot ishlovidan o‘tgan, bosma yoki bo‘rttirma yo‘li bilan olingan, mustaqil chop etiladigan, chiqish ma’lumotlariga ega bo‘lgan bibliografik vositalar;
· Mustaqil bo'lmagan nashriyot shakllari - alohida nashrlar (kitob ichidagi, jurnal ichidagi, gazeta ichidagi, kitob, maqola) ichiga joylashtiriladigan bibliografik qo'llanmalar.
Bibliografik vositalar o'z ifodasini janrlarda topadi - takrorlanuvchi muhim xususiyatlarga ega bo'lgan barqaror shakllar. Har bir janr tipologik xususiyatlarning majburiy xususiyatini, uning sifat aniqligini belgilaydigan xususiyatlarni nazarda tutadi. Ushbu belgilarni yo'qotib, u qulab tushadi.
Bibliografik vositalarning asosiy janrlari qatoriga indeks, roʻyxat, hujjatlarning umumiy koʻrinishi kiradi. 80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarda aks ettirilgan materiallarning mazmuni, mazmuni va mazmunini ochish usullari bo'yicha yangi bibliografik qo'llanmalar paydo bo'ldi: qo'llanma, bibliografik ma'lumotnoma (lug'at), bibliografik entsiklopediya, a. bibliografik antologiya, bibliografik o‘quvchi, bibliografik insho va boshqalar (13; 24)
Bibliografik ko‘rsatkich murakkab tuzilishga va ilmiy ma’lumotnoma apparatiga ega bo‘lgan katta hajmdagi bibliografik qo‘llanmadir (17, 21-bet).
Bibliografik ro‘yxat oddiy tuzilishga ega bo‘lgan bibliografik qo‘llanma (17, 21-bet).
Bibliografik sharh - yozma yoki og'zaki shakldagi bibliografik qo'llanma bo'lib, u izchil bayondir.(18)
Hujjatlar boʻyicha qoʻllanma bibliografik qoʻllanma boʻlib, unga bibliografik maʼlumotlar bilan bir qatorda maʼlumotnoma va uslubiy xarakterdagi maʼlumotlar ham kiradi. .(13, 36-bet)
Bio-bibliografik ma’lumotnoma (lug‘at) – har qanday shaxsning hayoti va faoliyati haqidagi bibliografik va bibliografik ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan bibliografik qo‘llanma (13, 36-bet).
Bibliografik ensiklopediya - alifbo tartibida yoki tizimli tartibda joylashtirilgan qisqa maqolalar ko'rinishida taqdim etilgan bibliografik va ma'lumotnoma ma'lumotlarini o'z ichiga olgan bibliografik qo'llanma. (13, 36-bet).
XX asr o'rtalarida. Bibliografik qo'llanmalarning "kichik janrlari" mashhur bo'lib, ular quyidagi navlar bilan ifodalanadi:
o'qish rejasi - bibliografik qo'llanma, unda o'qishning ma'lum bir ketma-ketligi ko'rsatilgan;
kitoblar haqida suhbat - qayta hikoyalash elementlari bo'lgan kitoblarning mazmunini etarlicha batafsil ochib beradigan bibliografik qo'llanma;
kitobga varaqcha-xatcho‘p - o‘qilgan kitob mavzusi bo‘yicha o‘qish doirasini kengaytiruvchi bibliografik qo‘llanma;
O'quvchi uchun eslatma - dolzarb muammoga yoki bir kishiga bag'ishlangan bibliografik qo'llanma, shu jumladan u bilan dastlabki tanishish uchun mavzu bo'yicha minimal adabiyotlar
“Kichik janrlar” qo‘llanmalari, asosan, ommaviy kutubxonalarning bibliografik jamlash amaliyoti bilan bog‘liq bo‘lib, ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarni ko‘zlaydi va mavjudlik nuqtai nazaridan qisqa umr ko‘radi. Shu bilan birga, ular mobil, dolzarb voqealarga tez javob berishga qodir, iste'molchiga eng samarali ta'sir ko'rsatish uchun aloqa usullaridan keng foydalanishga qodir.
Har bir janrning o'ziga xos xususiyatlari bor, lekin ma'lum xususiyatlarning janrlarga "biriktirilgan"ligi ikkinchisining statik ekanligini umuman ko'rsatmaydi. Xuddi shu janr ichida qo'llanmaning mazmuni va bibliograf-tuzuvchining individualligi tufayli sezilarli farqlar bo'lishi mumkin. Bu har bir janrda majburiy tipologik xususiyatlar bilan bir qatorda xarakterli, ammo majburiy emasligi bilan izohlanadi. Misol uchun, indeks qisqacha izohlar bilan tavsiflanadi, lekin ular har xil bo'lishi mumkin - kengaytirilgan yoki umuman yo'q bo'lishi mumkin. Juda katta hajm xarakterlidir, ammo bu xususiyat ham ahamiyatsiz - hajm o'zgarib turadi va uni majburiy deb aniq belgilash mumkin emas, shuning uchun GOST 7.0-99 "Axborot va kutubxona faoliyati, bibliografiya. Atamalar va ta’riflar” bibliografik ko‘rsatkichni belgilashda “katta hajm” talabi. Ixtiyoriy, ixtiyoriy xususiyatlarning mavjudligi faoliyatda xilma-xillikka erishishga yordam beradi, janr turlarining erkin rivojlanishi va takomillashtirilishini ta'minlaydi. .(13, 37-bet)
Bibliografik vositalarning janrlari tarixiy jihatdan shartlangan. Aniq tarixiy davrlarda ijtimoiy ehtiyojlarni eng yaxshi qondiradiganlar birinchi o'ringa chiqadi. Shunday qilib, 20-yillarda. 20-asr tayyor bo'lmagan o'quvchilarni o'qish bilan tanishtirish uchun mo'ljallangan kichik janrlar (ro'yxatlar, o'qish rejalari, suhbatlar) keng qo'llanilgan. Urushdan keyingi davrda, urush natijasida vayron bo'lgan kutubxonalar fondlarini to'ldirish masalasi keskinlashganida, qo'llanmalar - "standart kataloglar" nashr etildi. 60-80-yillarda majburiy umumiy oʻrta taʼlim davri, oʻz-oʻzini tarbiyalashga yordam beruvchi qoʻllanmalar, “oʻqish toʻgaraklari” keng tarqaldi. Hozirgi vaqtda retrospektiv, repertuar xarakterdagi fundamental qoʻllanmalarni (baʼzan “bibliografik monografiyalar” deb ham ataladi) nashr etish tendentsiyasi kuzatilmoqda, ular koʻp jildlar shaklida nashr etiladi.
Janrlarning tarixiy shartliligi ularning ba'zilari turli davrlarda o'z ahamiyatini saqlab qola olmaydi degani emas. Aksincha, janr barqaror shakllanishdir. Unda, birinchi navbatda, elementlarning mazmun tomoni o'zgaradi va ularning bog'lanish usuli sifatida tuzilmasi uzoq vaqt davomida o'zgarishsiz qoladi, yangi tarkibga moslashadi. Bunday janrga indeksni misol qilib keltirish mumkin (13, 37-38-betlar).
Tavsiya bibliografiyasi - bu o'quvchilarni ta'lim va o'z-o'zini tarbiyalash, tarbiyalash va shaxsni shakllantirish sohasidagi tabaqalashtirilgan ehtiyojlarini hisobga olgan holda bibliografik ma'lumotlar bilan ta'minlaydigan faoliyat sohasi. Tavsiya bibliografiyasining axborot sohasi keng kitobxonlar doirasining xilma-xil ehtiyojlarini qondirishning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi.
Uning vazifalari an'anaviy ravishda uchta yo'nalishda ko'rib chiqiladi: umumiy va kasbiy ta'limni rivojlantirish; o'quvchining o'z-o'zini tarbiyalash faoliyatiga yordam berish; bilimlarni tarqatishda ishtirok etish. (13, 283-bet).
Sovet davridan beri tavsiyanoma bibliografiyasi va ommaviy kutubxonalar bo'yicha nizolar mavjud. Mablag'larni sotib olish maslahat qo'llanmalarining mazmuniga mos kelmadi. 1990-yillarda tavsiya bibliografiyasi va ommaviy kutubxonalar o'rtasidagi munosabatlar nihoyat boshi berk ko'chaga chiqdi: kutubxonalarda tavsiya etilgan kitoblarning yo'qligi tavsiya etilgan bibliografiya tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarga amaliy qiziqish deyarli nolga tushdi, shundan so'ng bibliografik nashrlarga bo'lgan talab pasaydi, nashriyotlar ularni nashr etishni to'xtatdilar. Natijada, kutubxona va o'quvchi bosma materiallar oqimida hech qanday mos yozuvlar nuqtasisiz qoldi va bibliograflar "stolda" ishlay boshladilar. Biroq, maslahat bibliografiyasi bu boshi berk ko'chadan chiqishga yordam beradigan ikkita yo'nalishni topdi (4, 14-bet).
Birinchi yo'nalish qo'llanmalarning o'zlarining axborot imkoniyatlarini oshirish bilan bog'liq. S.P. Bavinning so'zlariga ko'ra, bibliograflar kir yuvish mashinasidan foydalanish bo'yicha ko'rsatmalar faqat kir yuvish mashinasi mavjud bo'lganda qiziqish uyg'otadi. Agar kutubxonaga tashrif buyuruvchining tavsiya etilgan hujjatlar bo'yicha bilim olish imkoniyati bo'lmasa, bibliografik qo'llanmaning o'zi ushbu hujjatlardagi asosiy bilimlarni va ushbu hujjatlarning mazmuni haqidagi asosiy g'oyalarni o'z ichiga olgan taqdirdagina da'vo qilinishi mumkin. Tavsiyaviy bibliografiyaning janr o‘ziga xosligi nuqtai nazaridan bibliografik ocherklar to‘plamlari ana shu talablarga eng adekvat javob beradi (4, 15-16-betlar).
Bibliografik insho - bu tavsiyaviy bibliografik qo'llanmaning janri bo'lib, u keng iqtibos va matnlarga baholovchi munosabat elementlari bilan mavhum rejaning mualliflik bayoni. Bibliografik insho nafaqat tavsiya etilgan asarlar haqidagi ma’lumotlarni, balki katta muammo, mavzu va umuman yozuvchi ijodiga oid adabiy, tanqidiy, ilmiy-ommabop, tarixnavislik, xotira, publitsistik materiallarni ham o‘z ichiga oladi. Bibliografik ocherklar mustaqil bibliografik asarlar sifatida mavjud bo'lishi yoki bibliografik ensiklopediya, bibliografik antologiyaning bir qismi bo'lishi mumkin. Tavsiyaviy bibliografiya janrlari ichida bibliografik insho shaxsning axborot madaniyatini shakllantirishga pedagogik va tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishning eng faol vositasi hisoblanadi.(2)
Bibliografik insho adabiy tavsiya bibliografiyasida nisbatan yangi janrdir. Uning asosiy afzalligi shundaki, bibliograf sarlavhada ko'rsatilgan mavzu bo'yicha rasmiy bibliografik xususiyatlar yoki tavsiya etilgan asarlarning qat'iy tanlovi bilan bog'lanmasdan erkin suhbat o'tkazish imkoniyatiga ega bo'ladi, bu esa o'z navbatida o'quvchiga bepul. uni qiziqtirgan adabiyotni tanlash. Biroq insho mazmuni ma’lum bir mavzu bilan tanishish uchun ma’lumotlarning yetarliligini nazarda tutadi.