Берунийнинг «Хиндистон» асарида юнон эстетикаси тал=ини

I I I - B OB .   B E R U N I Y  « A V E S T O» N I N G   G ’ O Y a VI Y -

BADIIY XUSUSIYaTLARI HAQIDA……..48 -72 bet. 

3 -1 .   «A v es to »d a     t ar ix i y  v a  mi f o lo g ik    

obrazlar………………………………………….48 -63 bet. 

3 -2 .   «A v es to »  o b r a zl a rin in g  f a l s af i y    

talqini…………………………………………..64 -72 bet. 

   

XULOSA…………………………………………73 -78 bet. 

 

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR…..79 -81 bet. 

 

 

 

 

 

---

 

                                                                                                                                                               

3 

 

 

 

K i r is h .  

Abu   Ra yhon   Beruni y  «Hin diston»  kitobining  uchunchi  bobini 

«Hindlarning  aqli y  va   hissiy 

ma v jud  narsala r  haqidagi 

tushunchalari »  deb   ata ydi.  Shu   bobning  boshlanishida  Beruni y 

yu nonlarning  Aflotun   va   Arastudan   avval   o ’tg an   etti   donish mand 

h i k m a t s h u n o s l a r i n i n g   i s m l a r i n i   k e l t i r a d i .   B u   d o n i s h ma n d l a r :  

Afinalik   Salon ,  Prienalik   Bias   (Diogen  La erti y  «Mashhur  yunon 

fa yl asuflarining  ha yotno mala ri »  a sarida   Bias   ema s ,  Biant  deb 

a t a y d i   –   F . B . ) ,   K o r i n f l i k   P e r i a n d r   ( b u   K o r i n f   h o k i m i   b o ’ l g a n ) ,  

M i l e t l i k   S a l i s   ( B e r u n i y   y u n o n c h a   F a l e s   i s m i n i   a r a b i y   n o mi n i  

k e l t i r g a n ) ,   L a k e d e m o n l i k   X i l o n ,   L e s b a s   o r o l i d a n   P i t t i k u s ,   L i n d a s  

o r o l i d a n   K l e o b u l o s d i r .   B e r u n i y   f i k r i c h a ,   b u   d o n i s h ma n d l a r n i n g  

hik matli   so ’zlari   yunonlarda   falsa fa   il mi   pa ydo   bo’lishidan 

a v v a l g i   d a v r n i   t a s h k i l   q i l a d i .   F a l s a f a n i   e s a ,   u l a r d a n   k e y i n  

e t i s h g a n   k i s h i l a r   ( t u r l i   y a n g i l i s h u v ,   x u r o f a t l a r d a n )   t o z a l a b ,  

t a r q a t g a n l a r

1

.  

S h u   b o b d a   B e r u n i y   q a d i m g i   y u n o n l a r d a   b o r l i q   o l a m   v a   o d a m 

h i q i d a   t a s a v v u f i y   q a r a s h l a r i n i n g   q a n d a y   k e l i b   c h i q q a n l i g i   h a q i d a  

gapiradi.  U,  tasavvufga   doir  so’fi ya  so ’zini  boshqa  oli mlar ga 

nisbatan   eng   to ’g ’ri   tushuntiradi:   «Ba ’zil ar  fikricha , -   de ydi   u,–

f a q a t g i n a  

h a q i q i y  

b o r l i q  

b i r i n c h i  

s a b a b c h i d i r .  

C h u n k i  

u  

borliqning  hech   nars aga   zotan   ehti yoji   yo ’q .  Boshqalar  birinchi 

sababchiga  

muhtojl ar….So ’fi yala r, 

ya ’ni 

haki mlarning 

t u s h u n c h a l a r i   a n a   s h u n d a y .   C h u n o n c h i ,   y u n o n c h a   s u f   ( s o f )   s o ’ z i  

bizga   hik mat   dema kdir.  Shuninig   uchun   fa yl asufga   «filosufa », 

ya ’ni   «hik ma tni   su yuv chi»  d eb   ism  b erilgan ».  Be runi y    fikricha, 

                                                 

1

 Беруний. Щиндистон. Т., Фан. 1965 й, сащ. 92. 

---

 

                                                                                                                                                               

4 

 

ba ’zi  musul mon  ul a molari   bu  so ’zni  (manbaini   yaxshiroq 

tekshirib   o ’tirmay)  so ’fi ya   so ’zining  istiloh  (termi n)  ekanligini 

bil ma y,  t avakkal   qilib,  so ’ffi ya   so ’zi   suffadan  olingan, 

pa yg ’a mb ar  davrida   s ahobalar  doi mo   suhbatlashib   o ’tiradigan 

suffa,  ya ’ni  «ahli   suffa»  so ’zi  bilan   bog ’la ydilar.  Shundan   ke yin 

bu  so ’zni  «suf  attu yus»  (t aka  juni)   so ’zidan  qisqartirilgan  deb 

t u s h u n d i l a r .  

Beruni yning   zamo ndoshi  va   do ’sti   bo ’l mish   atoqli   shoir 

A b u l - F a t h   B u s t i y n i n g   m a n a   b u   s o ’ z l a r i n i   h a m   k e l t i r a d i :   « O d a ml a r  

so ’fi y  so ’zida   tortishib,  qadi mdan   turli  fikrda   bo’ldila r,  uni  su f -

jun   so ’zidan     olingan   dedila r.  Meni mcha ,  so ’fi y  ko ’ngli   pok -sofi y 

deb   bilish   eng   to’g ’ridir».  Albatta ,  Abul -Fath   Busti yning   bu   fikri 

i l m i y   e m a s ,   b a l k i   b a d i i y ,   p o e t i k ,   e s t e t i k   yo n d o s h u v i d i r .   B e r u n i y 

bunda y  talqinni  il mi ylikdan   «yaxshigina   chetga   chiqish»  deb 

b a h o l a y d i .  

B e r u n i y   q a d i m g i   y u n o n l a r n i n g   b o r l i q   h o d i s a l a r i n i   v a   a y r i m  

fozil , etuk  san ’at egal arini  ilohi ylashtirish  odatini ha m t asavvufi y 

q a r a s h l a r   b i l a n   a l o q a d o r   e k a n l i g i n i   t u s h u n t i r a d i .  

Beruni y  fikricha ,  ba ’zi   insonla r  bu   dun yodagi   ha yotida 

oda mla rga   ko ’p  ya xshiliklar  qilgani   tuf a yli ,  o ’lganla ridan  ke yin 

u l a r n i n g   r u h l a r i   h a m   y a x s h i l i k   q i l i s h n i   d a v o m   e t t i r g a n i   u c h u n ,  

oda mla r  ularning   ruhlariga   hurma t   v a   ta ’zi m  bildirib,  ularning 

ha ykalla rini  yasab ,  chiro yli   mayd onlarga   qo ’yganla r.  «Jolinus 

(Gal en)»  Turli   san ’atlarni   o ’rganishga  qiz iqtiradigan  kitobida 

bunda y 

d e ydi:  

«Xalqning 

fazilatli   

a rboblari,  izz atli  v a  sha rafli   bo’lishga   erishgan  (zotla r)…  o ’z 

san ’atlarini  yaxshi  ishlata   bilishlari   sababli   ilohi yl antirilgan. 

S h u l a r   j u m l a s i d a n   A s k l e p i u s   v a   D i yo n i s i u s   ( D i o n i s )   i l g a r i g i  

v a q t d a   i k k i t a   i n s o n   b o ’ l s a l a r   h a m ,   y o   k e y i n c h a l i k ,   y o k i   o ’ s h a  

---

 

                                                                                                                                                               

5 

 

davrning   o ’zida yoq   iloh   deb   tanilganla r.  Chunki  ikkalovi   ha m  o ’z 

sohasida   eng   ulug ’  sha rafga   ega   bo ’lganlar.  Ularning  biri 

oda mla rga   tabiblik   san ’atini,  boshqasi   esa   tokchilikni   o ’rgatgan ». 

B e r u n i y   y a n a   b i r   o ’ r i n d a   t a b o b a t   u s t o z l a r i d a n   B u q r o t   ( G i p p o k r a t )  

ha m  Asklepi y  ruhidan  ma dad   so ’rab,  xo ’roz  qurbonlik  qilganini 

a y t a d i .   B u   m a r o s i m   m u s u l m o n c h i l i k d a ,   a z i z   a v l i yo l a r g a ,   p i r l a r g a  

a t a b   h a y r - e h s o n   q i l i s h ,   « i s   c h i q a r i s h »   m a r o s i m i n i   e s l a t a d i .  

B e r u n i y     f i k r i c h a ,   Z a v s   ( Z e v s )   h a m ,   Z u h r a   ( A f r o d i t a )   h a m   Q u yo s h  

v a   V e n e r a   s a y y o r a l a r i n i n g   b a d i i y - e s t e t i k   r a m z i - o b r a z l a r i d i r .  

Beruni y  «Hindla rning  aqli y  va   xissi y  mav jud  n arsalar 

haqidagi   tushunchal ari »  haqidagi   shu  bobda   il mi y  tafakkur  va 

d i n i y ,   m i f o l o g i k ,   e s t e t i k   t a f a k k u r i n i n g   o ’ z i g a   x o s   q o n u n i y a t l a r i  

b o r l i g i n i   j u d a   t e r a n   t u s h u n t i r a d i .   B e r u n i y   f i k r i c h a ,   m u s u l mo n  

sharoitida   Alloh   is mi   faq at  ya gona   Tangriga   xos   bo ’lib, 

T a n g r i n i n g   b o s h q a   i s m l a r i   R a h m a t ,   R a h i m ,   J a b b o r ,   R a z z o q ,   O q i l ,  

S o b i r ,   O d i l   k a b i   i s m l a r i   o d a m l a r g a   x o s   f a z i l a t l a r n i   i f o d a l a s h  

u c h u n   i s h l a t a v e r g a n i   k a b i ,   yu n o n l a r d a   f a r i s h t a l a r   h i s o b l a n u v c h i  

Q u yo s h ,   O y ,   S a y y o r a   v a   y u l d u z l a r n i   h a m   i l o h i y   n o m l a r   b i l a n  

atash  

va  

ularga  

sig ’inib , 

qurbonliklar 

qilishlari 

bu 

m a v j u d o t l a r n i n g   X u d o g a   y a q i n l i g i n i   a n g l a t a d i .   X u d o g a   ya q i n l i k  

v a   b u   m o d d i y   o l a m d a n   u z o q l a s h i b ,   f a r i s h t a l a r g a   v a   h a t t o   ya g o n a  

Xudoga  qo ’shilib  ketish   haqidagi  t asavvufi y  qarashla r  ma ’jusi y 

dinlarga:   buddavi ylik  (ruhlarning   qa ytishiga ,  ko ’chib   yurishi), 

z a r d u s h t i yl i k  

( o l o v p a r a s t l a r ) ,  

s o b i y l i k  

( y u l d u z p a r a s t l i k )  

e ’tiqodlarining  shakllanishiga   kuchli   ta ’si r  ko ’rs atgani  sharq 

f a l s a f a s i d a   b i r i n c h i   m a r t a   B e r u n i y   t o m o n i d a n   a q l i y   v a   h i s s i y 

t a f a k k u r l a r i n i n g   b i r - b i r i   b i l a n   q o ’ s h i l i b ,   e s t e t i k   i d r o k ,   e s t e t i k  

o n g ,   e s t e t i k   t a v a k k u r   b u t u n   b o s h l i   d i n i y ,   i j t i m o i y ,   f a l s a f i y 

s i t e m a l a r n i   t a s h k i l   e t i s h i   B e r u n i y   t o m o n i d a n   y u n o n   v a   h i n d  

---

 

                                                                                                                                                               

6 

 

m i f o l o g i y a s i n i   g e r m e n i v t i k a   yo k i   h a r   t o mo n l a m a   i z c h i l   ( s i s t e ma l i  

anali z) tahlil orqali  tadqiq etilganini ko ’ra miz .  

Bi z  ma zkur  il mi y  t adqiqoti mizda   Beruni yning  «Hindiston» 

a s a r i d a   q a d i m g i   h i n d   x a l q l a r i n i n g   b o y   i l m i y ,   m a ’ n a v i y   m e r o s i d a  

ma v jud   bo ’lgan   turli   axloqi y  i jti moi y,  falsafi y,  badii y,  estetik 

q a r a s h l a r   b u t u n   i n s o n i y a t   ( G r e t s i y a ,   R i m ,   B o b i l   ( V a v i l o n ) ,  

So mi ri yl ar  (Shume rlar),  Kichik  Osi yo ,  O’rta   Osiyo )  xalqlarining 

falsafi y  q arashla ri  bilan   o ’zviy  bog ’liq   ekanl igi  ko ’rsatib 

b e r i l g a n .