Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

Birinshi basqısh - o’tken a’sirdin’ 50-jıllarına shekem bolg’an waqıttı o’z ishine aladı. Bul da’wirge say qa’siyetlerden biri sotsial ha’diyse ha’m protsesslerdin’ ayırımları ekonomikalıq ha’m etnogeografiyalıq izertlewler ko’leminde u’yreniledi. Solarg’a qaramay xalıqtın’ turmıs sha’rayatların ma’deniy kommunal qa’siyetlerin u’yreniwdin’ za’ru’rligi burıng’ı Awqam geografiya pa’ninin’ da’slepki jıllardan-aq aytılg’an edi.
Sotsial geografiya xalıqlar geografiyası tiykarında payda boldı. Ha’mme xalıq yaki belgili bir sotsial gruppanın’ sotsial rawajlanıwdag’ı aymaqlıq qarama-qarsılıqların usınıw tek sotsial geografiyanın’ predmeti bolmay, ba’lki aymaqlıq sotsialogiyag’a ham ta’n. Biraq sotsialogik izertlewlerdin’ aymaqlıq qamtıwı jeterli da’rejede dep bolmaydı.
Ekinshi basqısh – bul qısqa da’wir, yag’nıy 50-70-jıllardı o’z ishine aladı. Bul da’wirde xalıqlar geografiyası tez rawajlandı ha’m sonın’ menen birge geografiyalıq izertlewlerde sotsialogiya kategoriyaları ha’m tu’sinikleri ken’ qollanıla basladı.
U’shinshi basqısh – keyingi bir neshe on jıllardı o’z ishine aladı ha’m sotsial geografiya usı da’wirde ra’smiy tu’rde tastıyıqlandı. Bul basqıshta tikkeley sotsial geografiyag’a ta’n jumıslardın’ ko’lemin jeterli dep bolmasada, a’welgilerge salıstırmalı itibarg’a ılayıq jumıslar orınlandı. Bul da’wirde orınlang’an sotsial geografiyalıq izertlewler tarawlıq ha’m regionallıq ta’repleri menen ajıralıp turadı. A’sirese, xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarawları (materiallıq emes tarawlar) geografiyası boyınsha salmaqlı jumıslar ja’riya etildi. Olar arasında to’mendegilerdi ajıratıp ko’rsetiw mu’mkin. «Sotsialnaya geografiya Kaliningradskoy oblasti». Kaliningrad, 1982; Gabiani A.A., Gachechiladze R.G. «Nekotorıe voprosı geografii prestupnosti». Tbilisi, 1982; Abramov M.A. «Geografiya servisa». M., 1985; Alekseev A.İ., Kovalev S.A., Tkachenko A.A. «Geografiya sferı obslujivaniya». Kalinin, 1988; Merkusheva L.A. «Geografiya sferı obslujivaniya». Krasnoyarsk. 1989; Alekseev A.İ. «Geografiya selskoy mestnosti». M., 1989; «Mnogolikaya derevnya». M., 1990 ha’m basqalar.
Sotsiallıq geografiyanın’ ju’zege keliwinde «Vaprosı geografii» ilimiy toplamının’ 5 ha’mde 115 sanları ha’m a’sirese «sotsialnaya geografiya SSSR» L., 1984; «Problemi sotsialnoy geografii SSSR zarubejnik stran». L., 1985; sıyaqlı ilmiy isler toplamının’ a’hmiyeti u’lken.
Joqarıda atları atap o’tilgen ilimiy dereklerden belgili, sotsiallıq geografiyanın’ predmeti a’hmiyeti ha’m wazıypaları tu’rli da’wirlerde ha’m avtorlar ta’repinen tu’rlishe u’yrenilip keledi ha’m bul haqqında ha’zirge shekem tartıslı jag’daylar bar. Sotsiallıq geografiyanın’ izertlewdın’ obekti ha’m a’hmiyeti tuwralı birinshi konkret na’tiyjeler R.M.Kabonın’ miynetlerinde ushıratamız, sonnan onın’ pikirinshe «sotsiallıq - ma’deniy » geografiya miynet iskerligi menen baylang’an xalıqtın’ jaylasıw tu’rleri, onın’ turmıs ta’rizi ha’m sotsiallıq ma’deniy o’zgesheliklerinin’ aymaqlıq qarama-qarsılıqları, sonday-aq ha’r bir sotsiallıq aymaqlıq adamlar gruppasın o’zinde toplag’an barlıq elementlerdin’ quramalı birligin ko’rip shıg’adı. Sotsiallıq geografiyanın’ du’zilisi ha’m wazıypaların M.F.Gryan ja’nede ken’irek analiz qıldı. Onın’ pikirinshe sotsiallıq geografiya sotsial tsiklge tiyisli geografiyanın’ pa’nler menen birge ekonomikalıq geografiyanı da o’z ishine sotsiallıq geografinın’ bunday ken’ ma’nistegi talqını V.M.Goxman ha’m S.Ya.Nimmik tu’sinigi tu’sinigi «Obshestvenniya geografiya» g’a mas tu’sedi.
Usı ma’selege a’meliy ko’z-qarastan real ha’m tiykarg’ı ra’wishte jandasqan L.A.Dolininnin’ pikirinshe «sotsiallıq waqıya ha’m protsesslerdin’ regionallıq qa’siyetlerin regionlardın’ ta’biyatı, ekonomikası ha’m demografik jag’dayın belgilewshi na’rselerdi qaratpastan a’melge asırıw mu’mkin». A.A.Dolinin boyınsha sotsiallıq geografinın’ obekti usı xalda tu’rlishe ekonomikalıq sotsial demografik protsesslerdin’ o’z-ara baylanıslıg’ı atap o’tilip geografiya pa’n sıpatında sotsiallıq geografiya ta’biyiy sharayattın’ ta’sirin itibarsız qaldırmaydı. Sonday qılıp A.A.Dolininnin’ ko’rsetpelerindegi itibardi o’zine tartatug’ın ta’repi tu’rli taksonomik topardag’ı rayonlardın’ sotsiallıq rawajlanıwı da’rejelerin anıqlawda ha’mde sotsiallıq waqıya ha’m hadiyselerdi u’yreniwde geografik ma’selelerge itibari ku’shli ekenliginen S.B.Lavrov A.A.Anoxin, N.T.Agofanovlar bolsa sotsiallıq geografiyanı ekonomikalıq geografiyanın’ bir bo’limi sıpatında sotsial strukturalardı belgili sotsiallıq tarıyxiy sharayatlarda jaylasıwı ha’m teretoriyalıq nızamlıqların u’yreniwshi pa’n dep, yaki basqasha qılıp aytqanda, egerde ja’miyetlik strukturalar ja’miyet penen bir putin xalda teretoriyal quram tawadı eken, ol jag’dayda ja’miyetlik geografiyani strukturalardın’ rawajlanıw faktorları ha’m nızamlıg’ın u’yreniwshi pa’n sıpatında da tu’siniw mu’mkin dep ta’riypleydi. Biraq joqarıdag’ı avtorlar o’z izertlewlerinin’ son’ında xalıqlar geografiyası ko’leminde ayırım sotsial ha’diyselerdi analiz etiw ta’jiriybesine qaray sotsial geografiyanı sotsial tarawlardı territoriyalıq ta’repten u’yreniwshi pa’nler diziminde tutqan ornın to’mendegi to’rt bag’darg’a ajıratadı.

1. 
   Sotsial geografiya joq, biraq geografiyada sotsiallıq ta’replerinin’ barlıg’ı anıq.
   
2. 
   Sotsial geografiya - g’a’rezsiz pa’n bolıp, geografiya pa’nleri quramında en’ to’mengi qatarda jaylasqan. Ko’p jag’dayda onı xalıqlar geografiyasının’ quram bo’legi sıpatında ko’riw mu’mkin.
   
3. 
   Sotsial geografiya - g’a’rezsiz pa’n bolıp, geografiya pa’nleri quramında orta ierarxik orında, yag’nıy ma’selen, ekonomikalıq geografiya menen bir qatarda jaylasqan.
   
4. 
   Sotsial geografiya - g’a’rezsiz pa’n bolıp, sotsiallıq geografiya pa’nleri quramında joqarı ierarxik orında jaylasqan halda, sotsiallıq geografiyanın’ sinonimi esaplanadı.
   

Sotsial geografiya quramına ekonomikalıq geografiya da kiredi.
Birinshi bag’darg’a tiyisli avtorlar sotsial geografiya g’a’rezsiz emesligin jaqlaydı.
Olarg’a: Alaev E.B., Kovalev S.A., Kovalskaya N.Ya., Lappo G.M. jaratqan bir qatar sotsial ha’m ekonomikalıq ta’repler bo’linbeytug’ın ha’m bo’limge urınıwlar na’tiyjesiz bolıwı aytıladı.
Sotsiallıq emes ekonomikalıq ha’diyseler ha’m sotsiallıq emes ekonomikalıq rayonlastırıw joq. Usı menen bir waqıtta olar «sotsial geografiyanın’ qa’liplesiwin biykar etpeydi» delinedi. Ekinshi bag’darg’a tiyisli qaraslarg’a ko’re sotsial geografiya g’a’rezsiz bolıp, geografiyanın’ to’mengi ierarxik ornında xalıqlar geografiyası quramına kiredi (Anoxin A.A., Kostyaev A.İ., Dolinin A.A.).
Usınnan A.A.Dolinin sotsial geografiyanı xalıqlar geografiyasının’ o’zine ta’n buwını sıpatında qaraydı. Onın’ pikirinshe sotsial geografiya adamlardın’ aymaqlıq birikpelerin sotsiallıq rawajlanıw da’rejesin anıqlawda kontsentratsiyalasqan.
A.A.Anoxin ha’m A.İ.Kostyaevlar bolsa sotsial geografiya a’wel bastan-aq tu’rli taksonomik tipindegi rayonlardın’ sotsiallıq turmısın aymaqlıq sho’lkemlestiriliwin u’yreniwshi pa’n sıpatında payda boldı dep esaplaydı.
Sotsial geografiyanı xalıqlar geografiyası ko’leminen a’dewir ken’ ma’niste tu’siniwlerine qaramay, joqarıdag’ı avtorlar, ba’ri bir xalıqlar geografiyası tiykarınan kelip shıg’adı.
U’shinshi bag’darg’a tiyisli qaraslarg’a ko’re sotsial geografiya – bul g’a’rezsiz pa’n bolıp, ekonomikalıq geografiya menen bir da’rejede turg’an halda, sotsiallıq geografiyanın’ (ken’ ma’niste) aqırg’ı tiykargı tarmag’ı esaplanadı. Bunday ko’z-qarastı V.M.Goxman ha’m S.Ya.Nımmiklar jaqlap shıqqan ha’m olar birdey juwmaqqa keledi. Sonday-aq olar rawajlang’anlıq da’rejesine ko’re sotsial geografiyanı ekonomikalıq geografiyadan arqada qalıp atır, sebebi sotsial geografiya bir qansha keyinirek rawajlana basladı, degen pikirde. Bazıbir avtorlar, ma’selen S.Nımmik sotsial geografiyanı ekonomikalıq geografiyag’a qaraslılıg’ın sotsial ha’m ma’deniy geografiyanın’ bo’linbesligin de atap o’tti.
Sonı da atap o’tiw kerek, keyingi jıllarda ja’miyetlik (obshestvennıy) geografiya ha’m «ekonomikalıq emes», yag’nıy sotsial geografiyag’a bo’linedi, degen pikirdegi avtorlar sanı artıp barmaqta. Bunday ilimiy ko’z-qaras u’shinshi ha’m to’rtinshi bag’dar arasında aralıq buwındı payda etedi.
To’rtinshi bag’darg’a tiyisli ko’z-qarasqa qaray sotsial geografiyanı ha’mme ja’miyetlik baylanıslardı o’z ishine alg’an pa’n sıpatında tu’siniw mu’mkin. Bul jerde «sotsial» ha’m «ja’miyetlik» tu’sinikleri bir-birine sinonimler esaplanadı. Demek, sotsial geografiya basqa sotsiallıq-geografiyalıq tarmaqlar (xalıqlar geografiyası, siyasiy geografiyası, a’skeriy geografiya, tariyxıy geografiya ha’m basqalardan tısqarı ekonomikalıq geografiyanı da o’z ishine aladı. N.N.Baranskiy ha’m sotsiallıq geografiya ken’ ma’niste tu’singen ha’m bunday tu’sinik jergilikli alımlarg’a (Soliev A., Atamirzaev O. ha’m basqalar) ham ta’n.
Sotsial geografiyanın’ tutqan ornı haqqındag’ı birinshi bag’darg’a tiyisli ko’z-qaraslar bolsa, xojalıq geografiyasının’ a’hmiyetin asırıp beredi. Ko’pshilik izleniwshiler xalıqlar geografiyasın geografiyanın’ sotsial qaanatı yadrosı degen pikirde (Lavrov S.B., Stasyuk G.V.), yaki xalıqlar geografiyası ja’miyetlik geografiyada u’lken rol oynaydı (Nımmik S.Ya.).
Sotsial geografiyanın’ tutqan ornı haqqındag’ı u’shinshi bag’dardag’ı ko’z-qaraslardın’ payda bolıwı tolıq nızamlı. Usıg’an ko’re sotsial geografiya geografiya pa’nleri quramında orta da’rejedegi pa’n esaplanadı.
To’rtinshi bag’dardag’ı ko’z-qaraslar ha’mmege tu’sinikli. Usıg’an ko’re sotsial geografiya (ken’ ma’niste) ha’mme sotsiallıq-geografiyalıq pa’nlerdi o’z ishine alg’an pa’n bolıp esaplanadı.
Ha’zirgi waqıtta ko’pshilik avtorlar ta’repinen «sotsial geografiya» terminin bir waqıttın’ o’zinde tar ha’m ken’ ma’niste tu’siniwdin’ za’ru’rligi tuwıladı. U.Merestenin’ pa’nlerdi integratsiyalawshı kontseptsiyası boyınsha ja’miyetlik geografiya (ken’ ma’nistegi sotsial) sotsial geografiyanın’ sinonimi. Sotsial geografiya ha’mme ja’miyetlik obektlerdi ha’m dizimlerdi u’yrenedi.
Ja’miyet ta’repinen jaratılg’an ha’m o’zinin’ infrastruktura (ja’miyetlik, islep shıg’arıw) sha’rayatlarına iye bolg’an halda belgili ja’miyetlik wazıypanı orınlaw ju’kletilgen xojalıq tarmaqları obektleri bar bolıp, olardın’ infrastruktura tizimlerinin’ aymaqlıq ma’selelerin izertlew bizin’she tar ma’nistegi ja’miyetlik, yag’nıy sotsial geografiyanın’ izertlew shen’berine kiredi. Ken’ ma’nistegi ja’miyetlik geografiya joqarıdag’ı sotsial geografiyanı ha’mde ja’miyettin’ sotsial strukturasın, toparların adamlardın’ ja’miyetlik, ma’deniy-ruwxıy turmıs ta’rizin rawajlandırıwdın’ aymaqlıq ma’selelerin o’z ishine aladı.
Filosofiyalıq a’hmiyetine qaray insan ha’m onın’ turmıs sha’rayatları, miynet qılıwı, bilim ha’m dem alıwı den-sawlıg’ın tiklewi, pikir-oyları, u’rp-a’detleri menen baylanıslı, yaki bir so’z benen aytqanda ken’ ma’nidegi sotsiallıq waqıya-ha’diyseler ma’kan ha’m zamanda bolg’an, o’z na’wbetinde olardın’ ju’zege keliwi, qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwının’ aymaqlıq nızamlıqların u’yreniw za’ru’rliginin’ tuwılıwı ta’biyiy ha’m usı ma’sele, pa’nler logikasına ko’re, a’wele geografiya pa’ninin’ izertlew obekti shen’berine kiredi, anıg’ırag’ı onın’ menen sotsiallıq geografiyanın’ shug’ıllanıwı maqsetke muwapıq. Sotsial yaki tar ma’nidegi sotsial geografiyanın’ O’zbekstanda qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwına jergilikli alımlar, tiykarınan A..Soliev ha’m M..Nazarovlar o’z u’leslerin qospaqta. Sol sebepten A.S.Soliev o’tken a’sirdin’ son’g’ı on jıllıg’ında baspadan shıqqan qatar maqalalar ha’m oqıw qollanbalarında da’stu’riy sotsial geografiyanın’ rawajlanıw bag’darların ashıp bergen ha’m sol orında bul pa’nnin’ sotsiallasıwın o’z aldına itibar bergen. A.S.Soliev pikirinshe, ken’ ma’n’idegi sotsiallıq geografiya (ekonomikalıq ha’m sotsial geografiya) en’ aldın u’sh blok yaki quramalı bo’limnen ibarat. Birinshi blokqa ekonomikalıq geografiya, yag’nıy islep shıg’arıw geografiyasın, ekinshi blokqa xalıq penen baylanıslı sotsial-ekonomikalıq, geografiyalıq pa’nlerdi ha’m u’shinshi blokqa bolsa, tar ma’nistegi sotsiallıq geografiya yaki anıg’ırag’ı sotsial geografiyanı kiritedi. Sonday-aq A.Soliev ayırım hallarda «sotsial» tu’sinigi tolıq «sotsiallıq» tu’sinigine say kelmesligin aytıp, birinshi atamanın’ ha’m ayırım waqıtları qollanıwdı maqsetke muwapıq dep biledi.
A.Soliev basshılıg’ında M.Nazarov ta’repinen xalıqqa meditsinalıq xızmet ko’rsetiw mashqalaları boyınsha jaqlag’an dissertatsiya (1996) da’stu’riy ekonomikalıq geografiyadan sotsial geografiya ta’repke bolg’an a’hmiyetli qa’dem boldı. Bunın’ dawamı sıpatında keyinshelik pa’n ha’m ilimiy-izertlewler geografiyası (Nazarova X., 1997), meditsinalıq geografiyası (Komilova N., 1999) boyınsha dissertatsiyalar jaqlandı. Ha’zir de bolsa jınayatshılıq geografiyası, qalalar sotsial geografiyası kibi bag’darlar boyınsha ham izleniwler alıp barılmaqta.
Solay etip, sotsial geografiya (ken’ ma’niste) – bul geografiya pa’nleri ha’m sotsiallıq pa’nler ortasındag’ı integrafiya protsesslerinde ju’zege kelip atırg’an geografiya pa’nler diziminen ibarat. Ha’zirgi da’wirde usı dizimde pa’nlerdin’ baylanısı (sintezi) ju’z bermekte ha’m sotsial geografiyanın’ ulıwma teoriyası tez qa’liplespekte.
Demek, sotsiallıq geografiya qa’liplesiw basqıshın basınan keshirmekte ha’m sonın’ ushın ham onın’ g’a’rezsizligi ha’m bir pu’tinligi kelesheginen derek beredi.
Sotsiallıq geografiyanın’ g’a’rezsizligi birinshi na’wbette, usı pa’n teoriyası ju’zege keltiriliwi menen ha’m ekinshiden, onın’ a’tirapında integratsiyalasqan tu’rli pa’nlerdin’ qa’liplesiwi menen ta’miyinlenedi. Burıng’ı Awqam da’wirinen baslap sotsial geografiya u’sh tiykarg’ı bag’darda rawajlanbaqta. Birinshi, usı pa’nnin’ ha’zirge shekem payda bolg’an bo’limlerinin’ (xalıqlar geografiyası, geodemografiya, xalıqqa xızmet ko’rsetiw tarawları geografiyası ha’m sotsiallıq infrastruktura) rawajlanıwının’ dawam etiwi. Ekinshi bag’darı, jan’a payda bolıp atırg’an bo’limlerin o’z ishine aladı. Bularg’a tez rawajlanıp atırg’an rekreatsiya geografiyasın, turmıs ta’rizi geografiyası, ma’deniyat geografiyası ha’m basqalar tiyisli. U’shinshisi, a’ste-aqırın bolsada, sotsiallıq geografiyanın’ ulıwma teoriyasının’ payda bolıwı menen baylanıslı.
Sotsiallıq geografiyanın’ tiykarg’ı wazıypalarına to’mendegiler kiredi:
1) Sotsiallıq geografiya «tarmaq»ların rawajlandırıw, yag’nıy xalıqlar geografiyası ha’m jaylasıwı, xızmet ko’rsetiw tarawları, tutınıw rekreatsiya ha’m basqalar;
- İri masshtablı sotsial geografiyalıq izertlewlerdi alıp barıw; sotsiallıq geografiyanın’ shet el ma’mleketlerinde rawajlanıwın u’yreniw;
- Sotsiallıq geografiyanın’ barlıq bag’darlarg’a tiyisli bolg’an o’zine ta’n wazıypası, yag’nıy ilimiy-izertlewlerdin’ na’tiyjelerin a’melde qollanılıwın ku’sheytiw. Ha’zirgi da’wirde sotsiallıq geografiya qa’liplesiw da’wirin basınan keshirmekte. Sol sebepten, tiykarınan sol da’wirge ta’n bolg’an en’ aktual mashqalalar qatarına to’mendegiler kiritiledi:
- Cotsial-geografiyalıq rayonlastırıw (printsipleri, kriteriyaları, ko’rsetkishler dizimi, izertlew usılları, ekonomikalıq ha’m basqa tu’rdegi rayonlastırıw tu’reri menen qatnası);
- Xalıqtın’ turmıs darejesi ha’m da’rejelerindegi sotsiallıq du’zilisleri ha’m olardın’ dinamikasındag’ı sotsiallıq tarawlardı aymaqlıq sho’lkemlestiriwdegi rayonlar-ara qarama-qarsılıqlar;
- Ulıwmalastırıwshı ha’m arnawlı sotsial-geografik tipologiyalar (geodemografik jag’day, qalalar ha’m xalıqtın’ jaylasıw dizimleri, awıllıq orınlar ha’m basqalar);
- Meditsinalıq-geografiyalıq izertlewler ha’m olardın’ aktuallıg’ın jeterli bahalamaw ha’m t.b.
Bul mashqalalardın’ ha’r biri sotsial geografiyanın’ tolıq qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwında u’lken a’hmiyetli orın tutadı.
Soraw ha’m tapsırmalar
1. Sotsiallıq geografiyanın’ predmeti ne?
2. Sotsiallıq geografiyanın’ pa’nler diziminde tutqan ornın anıqlan’.
3. Sotsiallıq-geografiyalıq izertlewler nelerdi o’z ishine aladı?
4. Sotsiallıq geografiyanın’ strukturasın tu’sindirin’.