Банк тизимини такомиллаштириш – ИҚтисодий ривожланишнинг асосий йўналиши сифатида

1.1.3-жадвал 
«Банк» атамаси турли таърифларининг таҳлили
10
 
Таърифдаги асосий 
жиҳатлар 
Гуруҳлар 
Асосий фарқлари 
Асосий фаолият йўналиши 
бўйича 
1-, 4-, 5-
гуруҳлар 
Мазмунан ва баён этиш даражаси жиҳатидан 
бир-бирига яқин 
2-гуруҳ 
Фаолият 
йўналишига 
ёндашувнинг 
умумийлиги 
3-гуруҳ 
Фаолият йўналишининг чуқурлаштирилган 
ҳолда баён этилиши 
Ташкилий-ҳуқуқий шакли 
тавсифи бўйича 
1-, 4-, 5-
гуруҳлар 
Мазмунан ва баён этиш даражаси жиҳатидан 
бир-бирига яқин 
2-гуруҳ 
Ташкилий-ҳуқуқий 
шаклнинг 
чуқурлаштирилган ҳолда баён этилиши
3-гуруҳ 
Ташкилий-ҳуқуқий шаклга ёндашувнинг 
умумийлиги 
Бундан кўринадики, банк атамасининг таърифи турлича бўлиб, улар 
бир-бирини инкор этмаган ҳолда, мазкур иқтисодий объектнинг ҳар хил 
жиҳатларини турли даражаларда ифодалаб берадилар. Шунга кўра, 
юқоридаги жадвал ёрдамида банк атамасининг кенгайтирилган, чуқур ёки 
ихчамлаштирилган, юзаки таърифини шакллантириш имконияти мавжуд 
бўлади. 
Шунингдек, банкнинг моҳиятини очиб беришда Ўзбекистон 
Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонунида банк–
тижорат ташкилоти бўлиб, банк фаолияти деб ҳисобланадиган қуйидаги 
фаолият турлари мажмуини амалга оширадиган юридик шахсдир: 
- юридик ва жисмоний шахслардан омонатлар қабул қилиш ҳамда 
қабул қилинган маблағлардан таваккал қилиб кредит бериш ёки инвестиция- 
10
Жадвал муаллиф томонидан тузилган. 

---

9 
-лаш учун фойдаланиш; 
- тўловларни амалга ошириш,
11
деб белгиланиши ҳам муҳимдир. 
Бироқ, банкларнинг моҳиятини бу каби алоҳида тафсилотлар орқали 
ифодалаш тўғри бўлмай, бунинг учун эътиборда тутилиши лозим бўлган 
қуйидаги қоидаларни ажратиб кўрсатиш лозим: 
- банкнинг моҳиятини алоҳида олинган банкнинг операциялари 
асосида эмас, балки унинг иқтисодиётда бажараётган вазифаси, тутган 
ўрнига қараб ўрганиш мумкин; 
- банкнинг моҳияти, унинг қайси банк тури эканлигидан қатъий назар, 
барчаси учун бир хилдир;
- банкнинг моҳиятини очиб бериш унинг бошқа иқтисодий ва 
молиявий институтларидан фарқловчи хусусиятларини ўрганишни тақозо 
этади; 
- банкнинг бошқа молия институтларидан фарқловчи хусусиятлари 
унинг: а) депозит операцияларини амалга ошириш; б)жалб қилинган пул 
маблағларини кредит сифатида тарқатиш; в) хўжалик субъектлари ўртасида 
пуллик ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш каби ҳуқуқларида ўз 
аксини топган. 
Банк тизими моҳиятан банк тушунчасига қараганда кенгроқ 
ҳисобланади. Одатда, иқтисодиёт назарияси бўйича дарслик ва ўқув 
қўлланмаларида банк тизимига кредит тизимининг бир бўғини сифатида 
қаралади: «Банк тизими – кредит ва молиявий операцияларнинг аҳамиятли 
қисмини ўзида мужассамлаштирувчи кредит тизимининг асосий бўғини».
12
Шундан келиб чиққан ҳолда, «ҳозирги замон кредит тизимида учта асосий 
бўғин: Марказий банк; тижорат банклари; ихтисослаштирилган кредит-молия 
институтлари ажратилади»
13
, деб таъкидланади. Бироқ, баъзи бир 
адабиётларда худди шу таркибий элементларни банк тизими таркибига 
11
Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида». – Т.: «Адолат», 2001. 
12
Основы экономической теории. Политэкономия: Учебник / Под ред. д-ра экон. наук, проф. Д.Д.Москвина. 
Изд. 3-е, исправл. – М.: Едиториал УРСС, 2003, с.411. 
13
Курс экономической теории. Под общ.ред. проф. Чепурина М.Н., проф. Киселевой Е.А. – Киров: Изд-во 
«АСА», 1995, с.374. 

---

10 
киритилади.
14
Шунга кўра, мазкур йўналишдаги турли муассаса ва 
ташкилотлар йиғиндисини кредит-банк тизими деб аташ ҳам ўринлидир. 
Қуйидаги 1-расмда ҳозирги замон кредит-банк тизимининг таркибига 
кирувчи тузилмаларни кўриш мумкин.