Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

2 .3 . Boshqa belgilariga ko‘ra baho turlari
Iqtiso diy islo h o tla r d a v rid a b a h o la r k o m p a n iy a la r va 
xaridorlar o ^ a s i d a m a ’lum m unosabatlam i oTnatuvchi vosita 
b o l i b , uning k o bpgina koTinishlari am al qiladi. B aholashda 
tra n s p o rt xarajatlarini q o p la sh tartibiga k o ‘ra (tov arlarn i 
franklash) turlicha frankolar qofllaniladi. «Franko» term ini 
sotuvchidan xaridorgacha boflgan tovar harakatin ing qaysi 
p u n k tg a c h a yetk azib b e ru v c h in in g tra n s p o rt xarajatlarini 
qoplashini bildiradi, ya 'n i franko tovarni qaysi p u n k tg acha 
tran sp ort xarajati b a h o tarkibiga kiritilganligini koTsatadi. 
Baholashda asosan quyidagi frankolar qofllaniladi:
— fran k o -jo bnatish stansiyasi (bekat). B unda tran spo rt 
xarajatlari j o 1 natish stansiyasigacha boflgan bahoga q o ‘shiladi, 
qolgan xarajatlar uc h u n yana aloh id a toflov belgilanadi;
— franko-belgilash stansiyasi (bekat). Bunda tovar bahosiga 
tovarni vagondan tushirishgacha boflgan transp ort xarajatlari 
qo'sh iladi.
B undan tashqari, yana quyidagi frankolar guruhlanadi:
— franko-vagon-belgilangan stansiya;
— fran k o -v a g o n -jo ‘natish stansiyasi;
— frank o-vagon-yetkazib beruvchi om b ori;
— fran k o -vago n-xarido r om bori.
X a rid o rla rn in g tu r a r joyi yuklarni ta sh ish d a m u a y y an
m u a m m o la rn i keltirib chiqarad i. Shu sababli savdo keli- 
shuvlarida «franko» atamasi qofllaniladi. Bu solz italyan tilidan
16

---

tarjim a qilinganda «erkin» m a 'n o s in i bildirib, xaridor tovarni 
yuklash, tashish, b a ’zan sug‘urta qilish bilan b o g ‘liq bevosita 
xarajatlardan ozodligi doirasini belgilaydi (bu xarajatlar tovar 
bahosiga q o ‘shilgan boMadi). Masalan, yuk oluvchining franko- 
om b o ri yukni om b o rg a yetkazib berish bilan franko -vag on - 
tovarini vagonga ortib berish bilan b o g ‘liq ja m i xarajatlar 
tovar narxiga kiritilganligini ifoda etadi.
A Q S H d a «franko» o ‘miga «fob» atamasi q o ‘llaniladi (so‘z- 
m a - s o ‘z tarjim asi — k e m a d a erkin). Bu a ta m a deng iz orqali 
yuk tashish bilan bog‘liq boMgan tashqi iqtisodiy kelishuvlarni 
ifoda etadi. «Fob» shartlariga k o ‘ra, sotuvchi yukni k em a 
bortiga yetkazib b e rad i, s h u n d a n keyin xarajatlar, shu j u m -
ladan su g lu rta xarajatlari h a m x a rid o r zim m asig a tushadi. 
B u nd ay h o lat xarid orga m ulk egasi b o ‘lish h u q u q i m uayyan 
punktda berilishini ifoda etadi. K em a bortiga yetkazib kelishga 
q a d a r y uk ning talafot yoki z a r a r k o ‘rishi xatari sotuvchi 
z im m a sid a turad i. Y uk yetkazib berilgach, franko (fob) - 
yetkazish m anzili b a h o sin in g belgilanishi geografik b a h o
belgilashning q a ra m a -q a rs h i strategiyasini tashkil etadi. Bu 
holda sotuvchi jam i transport xarajatlarini t o ‘laydi va mahsulot 
x a rid o r q o ‘liga yetib b o rish ig a q a d a r m a h s u lo tg a egalik 
h u q u q in i saqlab qoladi.
Demping baholar.
D e m p in g d eg anda, tashqi bozorlarni 
egallash m aqsadida, tashqi bozorlarda ichki bozordagi narx- 
lardan sezilarli darajada arzo n narxlarda tovarlarning sotilishi 
tushuniladi. Davlat xorijiy k o n k u re n tla r to m o n id a n d em p in g
amalga oshirilishiga qarshilik k o ‘rsatish bilan bir vaqtda milliy 
k o m p a n iy a la rn in g d e m p in g siyosatini a m alg a o shirish id a 
yo rd a m beradi.
D em p in g n in g zaruriy shartlaridan biri, ichki bozorni t o ‘- 
sish, u n d a yuqori narxlarni saqlab turish hisoblanadi. Ushbu 
m aqsadga yetishishni davlatning eksport borasidagi siyosati 
t a ’m inlaydi. M asalan, eksport subsidiyalaridan keng foy-
17 
2
f) 
0
/
A lis h e r N av ciy
—
_ n o m id a g i
O ’zb e k isto n M t

---

d a la n a d i, s h u n in g d c k ek sp o rtg a c h iq a rila y o tg a n to v a rla r 
soliqlardan ozod etiladi.
Hozirgi z a m o n iqtisodi u c h u n valuta bozorlaridagi talab 
va ta k lifn in g ta 's iri o s tid a s h a k lla n a d ig a n m illiy v a lu ta
kurslarining doim iy o ‘zgarib turishi xarakterlidir.