Badiiy asar tili

Mubolag`a narsa-hodisalarning xususiyat, belgilarini kuchaytirib, orttirib tasvirlashdir. Mubolag`a muayyan narsa-hodisalarni boshqalaridan alohida ajratib ko`rsatish maqsadida qo`llanadi. Mubolag`a badiiy asarda aksariyat hollarda o`xshatish, jonlantirish, sifatlash, metafora kabi tasviriy vositalar bilan birgalikda qo`llanadi. Mubolag`a, ayniqsa, folklor asarlarida - ertak, dostonlarda ko`p qo`llanadi.
Badiiy asar tilining o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri uning o`ziga xos qurilishidir. U oddiy so`zlashuvdagi nutqdan gap tuzilishiga ko`ra jiddiy farq qiladi. Badiiy asar tili ba'zi o`rinlarda, hatto, grammatika qoidalariga ham mos kelmaydi. Ilmiy asarlar tilida esa grammatika qoidalariga to`la rioya qilingan bo`ladi. Badiiy asar tilida fikrning ta'sirchan bo`lishi asosiy maqsad qilib qo`yilsa, ilmiy asarlarda fikrning mantiqan ishonchli bo`lishiga e'tibor qaratiladi. She'riy, nasriy asarlarda fikrning hissiy ta'sirchan bo`lishiga erishish uchun gap qurilishining intonatsiya, parallelizm, takror, anafora, inversiya, antiteza, ritorik murojaat, ritorik so`roq kabi ifoda usullari qo`llaniladi.
Intonatsiya lotincha intonare so`z bo`lib, "qattiq talaffuz etish" degan ma'noni bildiradi. U so`zlovchining, asar muallifining hodisaga munosabatini anglatuvchi ifoda vositasi sanaladi. Badiiy asarda intonatsiyani turli tinish belgilari, misralarning joylashish tarzi bildirib turadi.
Parallelizm ikki yoki undan ortiq narsa-hodisani yonma-yon qo`yish orqali mazmunni yorqinlashtirish uslubi sanaladi. Unda narsa-hodisalar bir-biri bilan muqoyasa qilinadi yoki zidlashtiriladi. Ushbu yo`l bilan fikr aniqlashtiriladi, uning ta'sirchanligi kuchaytiriladi. Parallelizm yunoncha parallellos so`z bo`lib, "yonma-yon boruvchi" degan ma'noni bildiradi. Parallelizmlar mazmunan teng yoki bir-biriga yaqin hodisalarning qiyoslanishi, o`xshatilishi, qarama-qarshi qo`yilishi, talaffuzda bir xil ohangdorlikka asoslangan bo`lishi (intonatsion parallelizmlar) va boshqa ko`rinishda bo`lishi mumkin. Radiflar ham parallelizmning o`ziga xos ko`rinishi sifatida namoyon bo`lishi mumkin. Albatta, bunda misralarda fikr mazmuni o`xshash yoki bir-biriga yaqin hodisalarni ifoda qilishi lozim.
Takror parallelizmga yaqin tasvir usuli hisoblanadi. Matnda u aniq ko`rinib turadi. Chunki takror ayrim so`z, iboralarning ma'lum bir tartib asosida qayta-qayta qo`llanishidir. Takror muayyan maqsadga muvofiq qo`llanadi. Takrorning anafora, epifora, misralar takrori singari ko`rinishlari bor.
Anafora yunoncha anaphor so`z bo`lib, "yuqoriga ko`tarilish" degan ma'noni bildiradi. Bunda bir xil so`z yoki so`z birikmasi she'r misralari boshida aynan bir xil tarzda takrorlanib keladi.
Qaysi bir ozorin aytay jononima ag`yorning,
Qaysi bir og`ritganin ko`nglimni dey dildorning.
(Bobur)
Takrorning ham barcha ko`rinishlari mazmunni kuchaytirish, fikrni ta'sirchan qilishga qaratilgan bo`ladi. Anafora, inversiya uning ana shunday ifoda usullari hisoblanadi.
Inversiya lotincha inversi so`z bo`lib, "o`rin almashtirish" degan ma'noni bildiradi. Bunda gap bo`laklari grammatika me'yorlari tartibidan farqliroq tarzda qo`llanadi. Inversiya ta'kidlanmoqchi bo`lgan fikrga mantiqiy urg`u berish, uni kuchaytirish, ta'sirchanligini oshirish maqsadida qo`llanadi.
Ko`p jahongir ko`rgan bu dunyo,
Hammasiga guvoh yer osti.
Lekin, do`stlar, she'r ahli aro
Jahongiri kam bo`lar rosti (Abdulla Oripov)
Grammatik me'yorga amal qilinadigan bo`lsa, bu misralar "Bu dunyo ko`p jahongir ko`rgan..." tarzida yozilishi kerak edi.
Antiteza ham fikr ta'sirchanligini oshirish maqsadida qo`llanadigan ifoda usullaridandir. U qarama-qarshi fikrlarni ifodalash uchun ishlatiladi.
Menga nomehribon yor o`zgalarga mehribon ermish,
Mening jonim olib, ag`yorga oromijon ermish.
(Alisher Navoiy)
Menga nomehribon – o`zgalarga mehribon. Bu zid tushunchalardir.
Ritorik murojaat tantanavorlik, ko`tarinkilik yoki kesatish, kuchli g`azab, nafratni ifodalash uchun qo`llanadigan xitob shaklidagi ifoda usulidir.
Ritorik so`roq esa fikrni so`roq shaklida ifodalashdir. Biroq u odatdagi savol singari emas. Unga javob qaytarmaslik mumkin. Ritorik so`roq his-hayajonni kuchaytirish uchun beriladi.
Badiiy asar tilida bu kabi tasviriy vositalar, ifoda shakllari ko`p. Ularning barchasi mazmunning ta'sirchanligini oshirishga xizmat qiladi. Omonim, sinonim, antonim, ko`chim, istiora, metonimiya, allegoriya, sinekdoxa, anafora, antiteza, inversiya kabilar badiiy asar matnida aralash holda, bir-biriga bog`liq tarzda yoki alohida-alohida shaklda namoyon bo`ladi. Ular mazmunni ta'sirchan qilishga, qahramonlar ruhiy olamini yorqin gavdalantirishga yordam beradi.
Nihoyat, navbatdagi masala —