B. R. Nazarov oliy geodeziya

2.2-§. Geodezik, astronomik koordinatalar va azimutlar

Oliy geodeziya masalalarini yechishda, har qanday M nuqta­ ning yer sathidagi holati qabul qilingan referens ellipsoidni ge­ odezik koordinatalar B, L, H^G (2.2-rasm) bilan aniqlanadi (B

– geodezik kenglik; L – geodezik uzoqlik; H^G – nuqtaning geo­ dezik balandligi).

H^G	M		P
	L	A
M	m	K	D1
E	B L		E1
	D

P₁

2.2-rasm. Geodezik koordinatalar va azimutlar


M (m) nuqtaning geodezik kengligi deb (2.2-rasmga qarang) shu nuqtadan ellipsoid sathiga tushirilgan normal chiziq bilan ECE₁ ekvator tekisligi orasida hosil bo‘lgan B burchakka aytiladi. Geo­ dezik kenglik ekvator tekisligidan shimolga musbat ishora bilan, janubga qarab manfiy ishora bilan 0°dan 90° gacha hisoblanadi.

Boshlang‘ich Grinvich meridian tekisligi bilan M (m) nuqtadan o‘tgan PmP₁ geodezik meridian tekisligi orasida hosil bo‘lgan ik­ ki yoqli burchakka M (m) nuqtaning geodezik uzoqligi deyila­ di. MDH davlatlarida geodezik uzoqlik boshlang‘ich meridian tekisligidan g‘arbdan sharqga 0°dan 360°gacha o‘lchanadi, ayrim mamlakatlarda teskari yo‘nalishda ham o‘lchanishi mumkin.

M nuqtadan o‘tgan geodezik meridian tekisligi PmP₁ bilan mk yo‘nalish va m nuqtadan o‘tgan mn normal chiziqdan o‘tgan te­ kisliklar orasida hosil bo‘lgan ikki yoqli burchakka mk yo‘nalishni

18

A geodezik azimuti deyiladi. Azimutlar meridian tekisligidan soat strelkasi yo‘nalishida 0°dan 360°gacha oriyentirlanayotgan yo‘nalishlargacha o‘lchanadi.

Nuqtadan o‘tgan Normal chiziq bo‘yicha nuqtadan ellipsoid sirtigacha bo‘lgan masofaga nuqtaning geodezik balandligi deyi­ ladi. Ellipsoid sirtidan yuqorida bo‘lgan balandlik musbat va ak­ sinchasi manfiy hisoblanadi. Ellipsoid sirtida geodezik balandlik nolga teng bo‘ladi (H^G=0).

Geodezik koordinatalar bevosita o‘lchanmaydi. Ular orttirma­ larni hisoblash orqali davlat geodezik to‘rini boshlang‘ich deb qabul qilingan punkti B₀, L₀, H₀ koordinatalariga orttirmalarni qo‘shish orqali topiladi.

Yer yuzasida yulduzlarni kuzatish orqali astronomik koordi­ natalar (φ – kengliklar, λ – uzoqliklar, α – azimutlar) aniqlanadi. M nuqtadan o‘tgan shovun chizig‘i yo‘nalishi bilan Yer ekvatori tekisligi orasida hosil bo‘lgan burchakka nuqtaning φ-astronomik kengligi deyiladi.

Nuqtadan o‘tgan shovun chizig‘ida yotgan va Yer aylanish o‘qiga parallel bo‘lgan tekislikka nuqtaning astronomik meridi­ ani deyiladi.

Boshlang‘ich meridian tekisligi bilan nuqtadan o‘tgan ast­ ronomik meridian tekisligi orasidagi ikki yoqli burchakka nuq­ taning λ – astronomik uzoqligi deyiladi.

M nuqtadan o‘tgan astronomik meridian tekisligi bilan Mk dan o‘tgan vertikal tekislik orasida hosil bo‘lgan α burchakka Mk yo‘nalish astronomik azimut deyiladi.