Ayupova M. Yu. Logopediya toshkent 2007

Psevdobulьbar dizartriya. Periferik harakatlantiruvchi neyronlarning yadrosining o’zi nerv impulslarini miya po’stlog’idan markaziy harakatlantiruvchi neyronlir, boshqacha qilib aytganda piramida yo’li bilan qabul qiladi.
Hozirga qadar markaziy harakatlantiruvchi neyronlarning tanasini oldingi ildizi markaziy egatlarning /G‘ng va chap/ pG‘stloғida ma’lum ketma-ketlikda joylashgan deb hisoblanib kelinar edi. Til, lab, yutqin, tomoq harakatini innervatsiya qilishga tegishli hujayralar oldingi markaziy egatlarning pastki qismida joylashgan. Barcha piramida yo’li tolalari birga qo’shilib, miya po’stlog’i osti yadrolari orasidan yarimsharning oq moddasi bo’ylab miya stvolining badal qismiga o’tadi. Uzunchoq va orqa miya chegarasida piramida yo’li o’ng va chap tomonlari tolalarining katta qismi bir-birini kesib o’tadi va orqa miyaning periferik harakatlantiruvchi neyronlar hujayralrida tugaydi.
Agar periferik paralichda barcha ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatlar buzilsa, markaziy spastik paralichda avvalo ixtiyoriy harakatlar zararlanadi, ixtiyorsiz harakatlar esa saqlanishi mumkin. Piramida yo’llari tolalari kontakt yo’lini hosil qiladi. Shuning uchun ularning shikastlanishida asosan bitta ko’p hollarda ikkita qo’l-oyoq qismi harakati eng nozik va differensiallangan qo’l barmoqlarining harakati buziladi.
Piramida yo’lining bosh miya nervlarining harakatlantiruvchi yadrolariga po’stloq impulslarini tashuvchi tomonlariga kartikonuklear yoki kartiko – bulbar deyiladi. Ularning shikastlanishida yuzaga keluvchi mus-kullar paralichi markaziy spastik paralich xususiyatiga ega. Sust bulbar paralichlardan farq qilib, bu paralichlar psevdobulbar deyiladi.
Bosh miya nervining ko’pchilik harakatlantiruvchi yadrolarining ikki yoqlama po’stloq innervatsiyasi Shuni aniqlab beradiki, kartikonuklear yo’llarning bir yoqlama zararlanishi chaynash, yutish, tovush hosil bo’lishida jiddiy funksional chetga chiqishini keltirib chiqarmaydi. Bunday buzilish ko’rtikonuklear yo’llarining ikki yoqlama shikastlanishda sodir bo’ladi. Bunda til muskuli va yuzning pastki qismi muskulining markaziy spastik paralichi e’tiborga olinmaydi, bu muskullar miyaning qarama-qarshi yarim sharidan keluvchi kirtikonukleor tolalar bilan innervatsiya qilinadi. Ammo psevdobulbar dizartriya simptomlari, shuningdek, chaynash, yutish va tovush hosil bo’lishining buzilishi, odatda, til osti va yuz nervlarining ikki yoqlama paralichi mavjudligi natijasida rivojlanadi.
Shuninig uchun bir yoqlama miya markazining zararlanishi psevdobulbar dizartriyani chaqirishi mumkinmi degan savolga ko’p mualliflar yo’q deb javob beradilar.
Psevdobulbar paralichning klinik ko’rinishining muskullar tonusi va tilning faol harakatini tekshirib borish misolida kuzatishimiz mumkin. Agar bemorning og’zi ochib ko’rilganda til muskullar atrofiyasi yo’qligini ko’rish mumkin. Til, odatda, orqaga tortilgan, o’rta qismi ko’tarilgan va yutqinga kirish yo’lini berkitib turgan bo’ladi. Odatda, bemorlar tilini og’iz bo’shlig’idan chiqara olmaydilar.
Tilni oldinga chiqarib qilinadigan harakatdan til uchini burunga qarata chiqarilgandagi harakat kuchliroq buziladi. Bemor talab qilinayotgan harakatni tilning oldingi qismini pastki lab va pastki jag’ bilan passiv ko’tarishi hisobiga bajarish mumkin. Bunda til taranglashgan bo’lib, til uchi yuqoriga qayrilmaydi va yuqorigi lab terisiga tegmaydi, tez holdan toyish sodir bo’ladi va til sekin-asta yoki silkinishga o’xshab og’iz bo’shlig’iga kirib ketadi.
Bemorlar uchun boshqa harakatlarga nisbatan til uchining iyakka qarata qiladigan pastga harakati birmuncha osonroqdir. Biroq tilning eng pastki uchi pastga egilmaydi va iyak terisiga tegmaydi. Tilning yon tomonga qiladigan harakati, ayniqsa og’iz bo’shlig’idan chiqarilganda ham kichik amplituda bilan xarakterlanadi, buning ustiga til butun massasi bo’ylab joylashadi, bunda taranglashgan til uchi yon tomonga harakat qilmaydi.
Tilning paretik muskullari va shu bilan bir qatorda boshqa nutq apparatining muskulli organlarining harakatining hajmi va kuchining bunday kamayishi albatta nutq jarayonida namoyon bo’ladi. Kasallar ovozi kuchsiz, eshitilmas bo’ladi va so’nib boradi. Bunda har doim birinchi bo’lib, nozik va murakkab artikulyatsion tovushlar zarar ko’radi.
Karlep /1960/ yutqin muskullarining spastik qisqarishlarida nutqiy paylarning chetlari bilan bir-biriga zich taqalishi va juda kuchli harakatlangan bo’lishiga, nutqiy bo’shliqdan yuqorida qo’shimcha shovqin paydo bo’lishiga e’tibor beradi. Shuning uchun tovush faqatgina kuchsiz bo’lmay, bo’g’iq va xiralangan bo’ladi degan fikrga keladi.
Til-yutqin, adashgan va til osti nervlarining paralichi yoki markaziy parezlarida odamda asosiy rezoratorlar – yutqin va og’iz bo’shlig’ining rezonatorik hususiyatlari tez, qattiq o’zgarib qoladi. Bo’yin, yutqin, tomoq, yumshoq tanglay va til muskullarining spastik holati yutqinning rezonatorlik faoliyatiga yo’l bermaydi. Spastik taranglashgan til og’iz bo’shlig’iga – tomoqning orqa devoriga suriladi, bu esa ma’lum yomon holatlarga olib keladi. Birinchidan, til o’zagining orqaga joylashishi yutqin yo’lini bekitib, tomoq-yutqin bo’limining hosil bo’lishiga imkoniyat bermaydi. Ikkinchidan, yutqinning ovoz to’lqinlarini to’plash va og’iz bo’shlig’iga berish xossasini kamaytiradi va ovoz to’lqinlarini burundor modikulyatsiyasi uchun sharoit yaratiladi.
Manqalikning kelib chiqishida yutqinning yuqori qismidagi muskullar spastikiliga va yutqin-og’iz va yutqin-burun bo’shliqlari razmerining kattaliklari o’zgarishlarining ahamiyatini Cereene /1957/ ko’rsatib o’tadi. Muallifning nuqtayi nazaridan bu faktorlar havoning burun orqali to’g’ri chiqib ketishiga qaraganda ahamiyatliroqdir. Bu fikrni Berry va Eisensein /1956/ ham tasdiqlashadi.
Psevdobulьbar dizartriya shartli ravishda 3 darajaga ajratiladi: yengil, o’rta, og’ir.

1. 
   Psevdobulьbar dizartriyaning yengil darajasi artikulyatsion nutq apparat harakatlarida qo’pol buzilishlarning yo’qligi bilan xarakterlanadi. Bunda asosiy artikulyatsion qiyinchilik til, lablarda harakatni tez va aniq bajara olmasliklarida seziladi. Bunday bolalarda talaffuz kamchiliklari asosida artikulyatsion harakatlarini aniq tez bajara olmasliklari natijasida yuzaga keladi. Nutq birmuncha sekinlashgan bo’ladi. Arti-kulyatsion jihatdan qiyin bG‘lgan tovushlar: j, sh, r, ch talaffuzida kamchiliklar kuzatiladi. Jarangli tovushlar talaffuzida ovoz yetarli darajada ishtirok etmaydi.
   

Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar fonematik rivojlanishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Dizartriyaning yengil darajasida ko’pchilik bolalar tovushlar analizida bir qator qiyinchilikka uchraydi. Bunday bolalar yozuvda o’ziga xos xatoliklarga yo’l qo’yadilar, ya’ni harflarni almashtirib yozadilar. Nutqning leksik grammatik tomonlarida kamchiliklar deyarli kuzatilmaydi.

2. 
   Psevdobulьbar dizartriyaning o’rta og’ir darajada bolada yuz muskullar harakati yo’qolgan bo’ladi. Bu holat dizartriyaning o’rta og’ir darajasi uchun xarakterlidir. Lab va til harakatlari chegaralangan bo’ladi. Bola lablari va tillarini kerakli holatlarda harakatlantira olmaydi.
   

Asosiy qiyinchiliklar bir harakatdan ikkinchi harakatga o’tishda yaqqol namoyon bo’ladi. Yumshoq tanglay kam harakatchan bo’ladi. Bolada so’lak oqishlari hamda chaynash va yutish aktlarida qiyinchiliklar kuzatiladi.
Artikulyatsion apparat funksiyasidagi kamchiliklar og’ir talaffuz kamchiliklariga olib keladi. Bunday bolalar nutqi tushunarsiz bo’ladi va kechikib rivojlanadi.

3. 
   Psevdobulbar dizartriyaning og’ir darajasi bu – anartriyadir. Bunda asosiy kamchilik muskullari og’ir buzilishi va nutq apparatining to’liq faoliyatsizligi bilan xarakterlanadi. Anartirik bolalar ma’nosiz, o’zgacha ko’rinishda bo’ladi, pastki jag’ tushgan, og’izlari doimo ochiq holda bo’ladi. Til og’iz bo’shlig’ida harakatsiz yotadi, lab harakati o’ta chegaralangan bo’ladi. Chaynash va yutish aktlarida qiyinchilik kuzatiladi. Nutq to’liq bo’lmaydi.