Axborot kommunikatsion texnologiyalar

3.3-rasm. Injener-texnik himoya vositalarining sinflari. 
 
Axborot xavfsizligining fizikaviy vositalari asosan quyidagi turlarga bo‘ladi: 
­  Qo‘riqlash  tizimlari,  fizik  izolyatsiya  vositalari.  (Hududni  va  ichki 
xonalarni qo‘riqlash, asbob-uskunalarni, ma’lumot saqlovchilarni qo‘riqlash). 

---

61 
­  Nazorat va ruxsat tizimlari vositalari. (Nazorat zonalariga nazoratli o‘tishni 
joriy qilish). 
­  Berkituvchi  qurilmalar  va  omborlar.  (Nurlanishlarning  ta’sirini  yo‘qotish, 
vizual  kuzatuvlarga  to‘sqinlik  qilish,  buzg‘unchi  shaxslarning  harakatini 
blokirovka qilish). 
­  Yong‘inga qarshi himoya. 
­  Qo‘riqlash tizimlarining effektiv ishlashi binoga o‘rnatilgan datchiklarning 
ishlashi  bilan  bog‘liqdir.  Datchiklar  magnitli,  simobli,  metal  falgali, 
ultratovushli, akustik, induktiv va vibratsion turda bo‘lishi mumkin.  
Qo‘riqlash tizimlari qo‘llanilishiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: 
­  Obyekt perimetrlari. 
­  Ombor, maxsus xonalarga kirish yo‘llari. 
­  Seyflar, qurilmalar va qurilmalarning asosiy va yordamchi vositalari. 
­  Avtotransport. 
­  Xodimlar va shu jumladan qo‘riqlash tizimi hodimlari. 
Nazorat  va  ruxsat  tizimi,  turniketdan  kirib-chiqayotgan  xodimlarni  quyidagi 
xususiyatari orqali identifikatsiya qilish vositalariga ega bo‘lishi lozim: 
­  Barmoq izi orqali tanish tizimi. 
­  Ovoz orqali tanish tizimi. 
­  Yozuvi orqali tanish tizimi. 
­  Ko‘z parametlari orqali tanish tizimi. 
­  Qo‘l geometriyasi orqali tanish tizimlari. 
Komplekslar quyidagi turlarda bo‘ladi: 
­  territoriyaga kirishni maxsus individual kodlar bilan belgilangan ID karta 
yoki propusklar. 
­  Ruxsat etilmagan kirishlarni blokirovka qilish. 
­  Ish rejimini buzuvchilar uchun blokirovkani amalga oshirish. 
­  O‘tish zonalarini bitta buyruq bilan ochib yuborish. 

---

62 
­  Kirish ruxsatnomalaridagi kodlarni tekshirish va kodlar to‘g‘ri kelmagan 
holda ruxsatnoma egasini qo‘lga olish. 
­  Ishchilarni  ish  vaqtini  ro‘yxatdan  o‘tkazish  va  ma’lumotlar  bazasida 
saqlash. 
­  Qabul  qilingan  ma’lumotlarga  ishlov  berish  va  ular  yordamida  hujjatlar 
hosil qilish (ish vaqti tabeli, tartib buzarliklar ro‘yxati, ...). 
­  Ma’lumotlar bazasini operativ to‘g‘irlash imkoniyatlari. 
Fizikaviy  vositalar  tartib  buzilish,  xavfsizlik  tizimlarining  oldini  oluvchi 
birinchi  to‘sik  bo‘lib,  xavfsizlik  tartib-qoidalarini  o‘rnatishning  birinchi 
bosqichidir. 
Axborot  xavfsizligining  apparat  vositalari  eng  ko‘p  foydalaniladigan  vosita 
turlaridan biri bo‘lib, ularning asosiy kamchiliklari modernizatsiya qilishga yangi 
turdagi himoya vositalarini tadbiq qilishga noqulayliklardan iborat bo‘ladi. 
Apparat  himoya  vositalaridan  quyidagi  himoya  vazifalarini  bajarish  uchun 
foydalaniladi: 
­  Tashkilotlarda foydalanilayotgan qurilmalarning turli xil ma’lumot uzatish 
kanallari  mavjud  yoki  mavjud  emasligini  nazorat  qiluvchi  va  aniqlovchi 
qurilmalar. 
­  Axborotni yo‘qotishga mo‘ljallangan kanallarni lokalizatsiya qilish. 
­  Sanoat shpionaji qurilmalarini aniqlash (juchok, elektron ruchka...). 
­  Ma’lumotlarni ruxsat etilmagan holda uzatish harakatlarini oldini olish. 
­  Apparat  vositaga  misol  qilib,  Delta  kompleksini  keltirish  mumkin.  U 
asosan  radio  juchok,  radio-mikrofonlar,  telefon  uzatkichlarni  aniqlash 
imkoniyatiga ega bo‘lib, u ushbu qurilmalar turgan joyni aniqlab beradi. 
Dasturiy  vositalar  yuqori  himoya  vositalariga  ega  bo‘lib,  qo‘llanilishi 
jihatdan  apparat  vositalariga  nisbatan  moslashuvchan  va  yangi  turdagi  xavf 
turlarini bartaraf qilishga imkoniyatlari yuqori. 
Dasturiy  himoya  vositalaridan  foydalanishning  asosiy  yo‘nalishlari 
quyidagilardan iborat: 
­  Axborotni ruxsat etilmagan foydalanishdan himoyalash. 

---

63 
­  Axborotni nusxa ko‘chirishdan himoyalash. 
­  Nusxa ko‘chirishlardan ta’qiqlovchi himoyalash vositalari. 
­  Dasturiy ta’minotni va axborotni viruslardan himoyalash vositalari. 
­  Aloqa kanallarini dasturiy himoyalash vositalari. 
Dasturiy himoya vositalari quyidagi maxsus dasturlar turlariga bo‘linadi: 
­  Fayllar,  texnik  vositalarni  identifikatsiya  qilish  va  foydalanuvchini 
autentifikatsiya qilish vositalari. 
­  Foydalanuvchi  va  texnik  vositalarni  ish  faoliyatini  nazorat  qilish  va 
ro‘yhatdan o‘tkazish. 
­  Cheklangan foydalanuvchilarga mo‘ljallangan ma’lumotlardan foydalanish 
rejimlarini nazorat qilish 
­  Kompyuter  operatsion  tizimini  va  foydalanuvchining  amaliy  dasturiy 
ta’minotini himoyalash. 
­  Foydalangandan keyin vositalarni himoyalash va hosil bo‘lgan ma’lumotni 
o‘chirib tashlash.