Astranomiya fani va uning kelib chiqishi, zamonaviy yo’nalishlari. Astranomiya fanining boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi. Reja

Yulduz turkumlari. Osmon bilan tanishishni bulutsiz kechalari, xira yulduzlarni kuzatishga Oyning yorug`ligi xalaqit bermaydigan paytlarda o`tkazish kerak. Miltiroq yulduzlar sochilgan tungi osmon manzarasi naqadar go`zal. Yulduzlar son-sanoqsizga o`xshab ko`rinadi. Lekin bu hali sizning ko`zingiz o`rganmaganligi va osmonda o`zaro joylashishiga nisbatan o`zgarmas bo`lgan yulduzlarning tanish gruppalarini topishni o`rganmaganingiz uchun shunday ko`rinadi. Yulduz turkumlari deb atalgan bunday gruppalarni odamlar bundan ming yillar ilgari ajratganlar. Yulduz turkumi deganda osmonning biror chegara ichidagi butun sohasi tushuniladi. Butun osmon 88 ta yulduz turkumiga bo`lingan bo`lib, ularni yulduzlarning o`ziga xos joylashishiga qarab topish mumkin.
Ko`pchilik yulduz turkumlarining nomlari qadim zamonlardan saqlanib kelmoqda. Ba`zilarninig nomlari grek afsonalari bilan bog`langan, masalan, Andromeda, Persey, Pegas, ba`zilari yulduz turkumlaridagi yorug` yulduzlarni o`zaro to`tashtirishdan hosil bo`ladigan shakllarni eslatuvchi bo`yumlar bilan bog`liq: O`q-yoy, Uchburchak, Tarozi va hokazo nomlar bilan ataladi. Shunday yulduz turkumlari borki, ularga hayvonlar nomlari berilgan, masalan, Arslon (Asad), Qisqichbaqa (Saraton), Chayon (Aqrab).
Osmon gumbazidan yulduz turkumlarni, kartalarda ko`rsatilganidek, ularning eng yorug` yulduzlarini to`g`ri chiziqlar bilan biror shaklga o`xshatib xayoliy tutashtirish yo`li bilan topiladi.
Oysiz tunda gorizontdan yuqorida taxminan 3000 ga yaqin yulduzni bevosita ko`rish mumkin. Hozirgi vaqtda astronomlar bir necha million yulduzlarning aniq vaziyatlarini belgilaganlar, ulardan kelayotgan energiya oqimini o`lchaganlar va bu yulduzlarning ro`yxati - katalogini tuzganlar.
Osmonnning kunduzi zangori bo`lib ko`rinishiga sabab, Quyosh yorug`ligi tarkibidagi zangori nurlarning har xil zichlikdagi havoda ko`proq sochilishidir. Yer atmosferadan tashkarida turib qaraganda osmon qora bo`lib ko`rinadi, unda bir vaqtning o`zida Quyosh va yulduzlarni kuzatish mumkin.
Yulduzlar turli ravshanlikka va har xil: oq, sariq, qizg’ish rangga ega. Yulduz qanchalik qizil bo`lsa, u shunchalik sovuqdir. Bizning Quyosh sariq yulduzlar turiga kiradi.
Qadimgi arablar yorug` yulduzlarga shaxsiy nomlarni berganlar. Oq yulduzlar: Lira turkumidagi Vega, Burgut turkumidagi Altoir (ular yoz va kuz paytlarida ko`rinadi), Sirius – osmondagi eng yorug` yulduz (qishda ko`rinadi); qizil yulduzlar: Orion turkumidagi Betelgeyze va Savr turkumidagi Aldebaran (qishda ko`rinadi), Aqrab turkumidagi Antares yozda ko`rinadi; Aravakash turkumidagi sariq Kapella (qishda ko`rinadi);
Eng yorug` yulduzlarni qadim zamonlardayoq 1-kattalikdagi yulduzlar deb, bevosita qaraganda kuz zo`rg`a ilg`aydigan eng xira yulduzlarni 6-kattalikdagi yulduzlar deb ataganlar. Ana shu qadimiy terminologiya hozirgacha saqlanib qolgan. «Yulduz kattaligi» (u m harfi bilan belgilanadi) termini yulduzlarning haqiqiy o`lchamlariga hech qanday aloqasi bo`lmay, u yulduzlardan Yerga kelayotgan yorug`lik oqimini harakterlaydi. Ikkita yulduzning o`zaro yulduz kattaliklari orasida farq birga teng bo`lsa, ularning ko`rinma yorug`ligi bir-biridan taxminan 2,5 marta farq qiladi, deb qabul qilingan. U holda 5 yulduz kattaligiga farq qilsa, ravshanlik farqi rosa 100 martaga to`g`ri keladi. Masalan, 1-kattalikdagi 6-kattalikdagi yulduzlardan 1000 marta yorug`. Hozirgi zamon kuzatish usullari taxminan 25-yulduz kattaligigacha bo`lgan yulduzlarni ko`rish imkonini bermoqda.
Aniq o`lchashlar, yulduzlar kasr va manfiy yulduz kattaliklariga ham ega ekanini ko`rsatmokda. Masalan, Aldebaran m=1,06, Vega m=0,14, Sirius m=-1,58, Quyosh m=-26,80 yulduz kattaligiga ega.


Mavzuga oid didaktik va texnik vositalar, foydalanilgan jihozlar:
Proyeksion ko’rgazmali uslubiy qo’llanma, kadoskop.
O’qitish uslublari: “Aqliy hujum”, savol-javob
Adabiyotlar:
M.Mamadazimov Astranomiya: Akademik litsey va kasb-hunar
kollejlari uchun darslik. 6-18 betlar
M.Mamadazimov Astronomiyadan o’qitish kitobi