Andijon davlat universiteti tarix fakulteti

3. G`AZNAVIYLAR DAVLAT MUASSASASI TUZILISHI.
G`aznaviylar davlat muassasasi tuzilish tarkibi o`zining murakkabligi va boshqaruv jihatidan mustahkam o`ylanib va qat`iy qaror topganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. G`aznaviylar davlati boshqaruv tizimi mahkamachilikka asoslangan bo`lib davlat muassasalari tuzilishi quyidagicha tarkib topgan.

Devonlar tarkibida:

• 
  Vazir – Bosh vazir devoni
  
• 
  Xarbiy ishlar devoni
  
• 
  Rasmiy tadbirlar va hujjatlarni rasmiylashtirish devoni
  
• 
  Hisob kitob, moliya devoni
  
• 
  Pochta, xabarchi devoni
  
• 
  Sipohlar(saroy hizmatchisi
  
• 
  Davotlar (Oliy hukmdor hujjatlari, yozuv- chizuvga mas`ul xizmatkor)
  
• 
  Pardador( sir saqlovchi, yashirin vazifalarni bajaruvchi)
  
• 
  Murtabador( saroydagi o`rta darajadagi amaldor)
  
• 
  Xazinachi
  

Amir muassasasi tuzilishi:

• 
  Dargoh
  
• 
  Viloyat boshlig`i- voliy
  
• 
  Viloyat ijroiya ishlari boshlig`i- amid
  
• 
  Shahar boshlig`i – rais
  
• 
  Qal`a boshlig`i – shihna qutvol
  
• 
  Sipohsolor( bosh qo`mondon)
  
• 
  Solor(yuqori darajadagi harbiy lashkarboshi)
  
• 
  Sarxang( O`rta darajadagi xarbiy lashkarboshi)
  
• 
  Xayl( bir necha o`n otliqlar boshlig`i)
  

Xojiblik muassasasi tarkibi:

• 
  Ulug` xojib
  
• 
  Saroy xojibi
  
• 
  Navbatchi xojib
  
• 
  Xojib jomador
  

Demak, boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar ( vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko`rilganidek, dargohga oily hukmdor ( g`aznaviy hukmdorlar “ Amir” unvoniga sazovor bo`lganlar) xayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Ular orasida “ Xojiblik” xizmati alohida e`tiborga loyiq .ⁱG`aznaviylar davri bo`yicha manbalarda biz xojiblikning quyidagi shakllariga duch kelamiz: Ulug` xojib, saroy xojibi, navbatchi xojib, xojib jomador. Ulug` xojib nafaqat boshqa xojiblar orasida balki umuman mamlakat va davlat xayotida alohida mavqega ega bo`lgan.Marosimlarda ulug` hojib oily hukmdorga eng yaqin joyni egallagan.Unga g`oyat muhm vazifalar yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi janglarda ulug` hojibga qo`shinning eng salmoqli mas`uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yukltilgan. Masalan , oily hukmdor markazni boshqarsa, sipohsolor o`ng qanotga, qo`mondonlik qilgan. Ulug` hojib o`ta jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta`minotini joyiga qo`yish tadbirlarida ham faol bo`lgan. Oliy hukmdor va ulug` hojib xalqaro munosabatlarda nechoqlik katta kuchga ega bo`lishini shundan ham ko`rish mumkinki, Ma`sud ulug` hojib Ali Karibga yo`llagan maktubida unga “fozil” (ulug`) xojib, birodar” deb murojaat qilganini ko`rsatadi.Saroy hojibining vazifasi- u saroy eshikog`asi bo`lgan.

⁹Hojiblar bir vaqtning o`zida yana sipohsolor mansabiga ham ega bo`lganlar.(Xojiblar odatda qora chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar.
Dargoh faoliyatida sipohsolor (saroy xizmatchisi), davatdor(oily hukmdor shaxsiy hujjatlari, yozuv-chizuv bilan bog`liq, ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador( mavram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruvchi), martabador( saroydagi o1rta darajadagi amaldor), farrosh(saroydagi kichik xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona(kiyim-kechak saqlanuvchi xona) boshlig`i kabi mansab va xizmatchilarning ham o`z o`rni bo`lgan . Devonliklar(vazirliklar) ijroiya idoralari bo`lganligi o`z-ozidan tushunarli. Manbalarda bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi. Vazir devoni, ya`ni bosh vazir devoni; xarbiy ishlar devoni; diplomatic va boshqa rasmiy tadbirlar, hujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish devoni; hisob-kitob, ya`ni moliya devoni; pochta-xabar devoni. Garchi manbalarda mushriflik 9 davlat nazorati), muxtasiblik devonlri tilga olinmasa-da, ammo joylarda shunday xizmatchilar mavjudligidan ularning markaziy devonlari ham bo`lgan degan xulosa chiqadi(masalan, shahar mushrifi,viloyat mushrifi mansablari bo`lganligi aniq). Viloyat boshlig`ini voliy deganlar va uni oily Hukmdor tayinlagan. Viloyat ijroiya ishlarini amid olib borgan.Shahar boshligini rais deb ataganlar. Shahar miqyosida shihna, qutvol(qal`a komendanti), sohibi devon( ma`muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat ko`rsatganlar. Bilamizki, g`aznaviylar, ayniqsa Mahmud davrida qudratli qo`shinga ega bo`lganlar. Oliy qo`mondonlik hukmdorning o`z ixtiyoridabo`lganligi tabiiy. Bosh qo`mondonlikka (sipohsolor) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu xonadon namoyondasidan tayinlangan. Masalan , Mahmud bunday mansabga ukase Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor, o`rta darajadagilari sarxang deyilib, oxirgilari xayllarga (bir necha o`n otliqlarga) boshchilik qilganlar. Xarbiylar o`z pochta, qozilik xizmatlariga ega edilar. G`aznaviylarning ham saralangan jangovar qismlari (gvardiya) bor edi, ammo dargoh ixtiyorida bo`lgan.


¹⁰Dargohdagi mansab va unvonlar tartibi.Amir-davlatning oliy hukmdori.
Ulug’ hojib-mavqeyi davlat miqyosida katta bo’lgan.Rasmiy marosimlarda u oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan, jiddiy harbiy yurishlarda qo’shinning mas’uliyatli qismiga boshchilik qilgan ya’ni qo’shinning chap qanotini boshqargan, maxsus saralangan qismlar tayyorgarligini tekshirib turgan. Hojiblar bir vaqtning o’zidashixna yoki sihopsalor mansabiga ega bo’lganlarini ham eslatib o’tish joizdir. Ular odatda qora chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar.Sipohdor-dargohda saroy xizmatchisidir.Da’votdor-oliy hukmdorning shaxsiy hujjat, xat ishlari bilan
shug’ullangan.Pardador-amirning pinhona vazifalarini bajaruvchi shaxsdir.
Xazinachi-amir xazinasichisi hisoblangan.Chartdor - sulton bazmalarini tashkil qilgan.Alamdor- sulton bazmalarini tashkil qilgan . Xadim- saroyda hukmdorning shaxsiy xizmatchisi bo’lib, ular sultonga sadoqat bilan xizmat qilishgan.Ustod-o’qituvchi, g’aznaviylar davlatida olimlarga boshchilik qilgan.Sadr-musulmon ruhoniylar vakillarning yuqori vakili.Mustahrij-aybdorni tayoqlar yordamida kaltaklab gunohlarini, aybini ochib beruvchi. Murtabador-saroydagi o’rta darajadagi amaldor.Jomaxon-amir kiyim-kechaklarini saqlovchi xona boshlig’i.
Farrosh-saroydagi kichik xizmatchilar.Devon tuzilishi va undagi mansab hamda unvonlar.Bosh Vazir-u barcha ma’muriy, siyosiy va xo’jalik muassasalarni nazorat qilgan. Mushrif-davlatdagi kirim-chiqimi va boshqa muhim davlat ishlarini nazorat qilgan.Muxtasib-bozorlarda tosh-tarozi va narx-navolarni, ayni vaqtda
aholi tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilinishini nazorat qiluvchi shaxs bo’lgan.Zayl-yetakchi hisoblangan. Qozi- mamlakatda sud qilish huquqiga ega bo’lgan sudyalardir.
¹¹Mahalliy boshqaruv tartiblar.Voliy-viloyat boshlig’i.Amid-viloyatda ijroiya boshqaruv ishlari bilan shug’ullangan.Nadim-maslahatchi va hukumronlik qiluvchi shaxs.
Viloyat mushrifi-viloyatdagi kirim-chiqimlarini hisobga olgan.Rais-shahar boshlig’i hisoblanadi. Birinchi vakili hisoblanib, hukmdorning xohish-istagini u orqali yetkazgan. Shahar mushrifi-shahardagi kirim-chiqim ishlarini hisobga olgan.Ukatxudo-mayda feodallarning vaziri deb ataydilar. Shixna-qal’a boshlig’i Kutvol-qal’a yoki qo’rg’on soqchisi boshlig’i.
¹²Harbiy tashkilotlar hamda qo’shin tarixi.Sulton toj-taxti va markaziy hokimiyatining asosiy tayanchi turli qabilalarga mansub doimiy qo’shin edi. Bu asosan otliqlardan iborat bo’lib, uning tarkibiga piyoda qismlar, tig’iz hollarda esa shaharliklar va dehqonlardan tuzilgan lashkarlar ham kirgan. G’aznaviylar qo’shinida turkiylar, seyistonliklar, hindlar, tojiklar, kurdlar, arablardan tashkil topgan harbiy qismlar bo’lgan. Bu holni qo’shinni tarqoq holda qat’iy tobelikda tutib turishga intilish bilan izohlash mumkin, “Barcha qo’shin bir urug’dan bo’lsa deb yozgan edi. Nizomulmulk undan xavf-xatar tug’ilishi mumkin, zero, tirishqoqlik ko’rsatilmaydi, tartibsizliklar sodir bo’ladi. Qo’shinni turli qabilalardan tuzmoq lozimdir”.1G’aznaviylar qo’shinida sharqiy chegara viloyatlaridan
Movarounnahr, Taroz, Qoshg’ar va Xo’tandan keltirilgan qullar g’ulomlardan tashkil topgan maxsus harbiy qismlar ham bo’lgan. Ular maxsus ta’lim va harbiy tayyorgarlikni xususiy va saroy maktablarida olishgan. G’ulomlar bir necha toifaga bo’lingan. Ularning orasida eng ko’pchilikni 4 mingtasi saroy g’ulomlari tashkil qilgan. Ulardan tashqari ya’ni 300 g’ulom-sulton tanmahramlari va yaxshi kiyingan
bayroqdorlar bo’lgan.
G’ulomlarning asosiy qismi oddiy jangchi va soqchilik vazifasini o’tashgan, lekin ularning bir qismidan xizmatkor, soqiy, to’shakchi va boshqalar sifatida ham foydalanilgan. G’ulomlar, shu jumladan sulton g’ulomlari xazinadan har yil maosh va oziq-ovqat olishgan. Huquqiy mavqelari va mol-mulklariga ko’ra ular bir xil emas edilar. Ularning ayrimlari yuqori mansablarga hojib, viloyat noibi, sipohsolor kabilarga erishganlar. G’ulomlar aholining boshqa ijtimoiy va etnik qatlamlari
bilan aralashmaganlar, shu tufayli mulkdorlar tabaqasining hukmronligini amalga oshirish uchun qulay qurol rolini o’tagan. O’rta asr Sharqida keng tarqalgan “Sodiq xizmatkor (g’ulom) yuzta farzanddan a’lo; farzand otaga o’lim tilaydi; g’ulom esa –uzoq umr tilaydi” kabi maqollar aynan mana shunday holatni aks ettirar edi.
¹³Harbiy boshqaruv tizimidagi mansab va unvonlar.Sipohsolor-amirlikda bosh qo’mondon shunday unvonni olgan.U sulolaning eng ishonchli, asosan shu xonadon namoyondasi tayinlangan.Hojib ul-buzrug-Bayhaqiyning yozishicha g’aznaviylar davlatida bosh qo’mondon unvoni hisoblangan.Salar-i G’ulomon-bosh sarkarda hojib ul-buzrugdan keyingi maqomda turgan. Bayhaqiyning yozishicha, Salar-i G’ulomon saroy mahkamasining yetakchisi bo’lib, lekin Ma’sud hukmronligi davrida Salar-i G’ulomon bosh sarkarda bir xil mavqeda turgan.Aridlar-g’aznaviylar davlatida qo’mondonlardan biri.Katxudolar- g’aznaviylar davlatida qo’mondonlardan biri.Hojib-g’aznaviylar davrida oliy harbiy unvonlardan biri.
Salor-amirlikdagi yuqori darajadagi harbiy lashkarboshi.Sarxang-amirlikdagi o’rta darajadagi harbiy lashkarboshi.Muqatila- ular erkin arablardan tuzilgan arab harbiy guruhi.Silohdor-qurol-yarog’ ta’minotchisi.Naqib-asosan qo’shinni qay holatda tuzilishi va joylashtirilishi haqida buyruq berilib, qachonki jang boshlanganda ular o’sha buyruq ostida saflanishgan.Xayl-amirlikdagi bir necha o’n otliqlar boshlig’i.Xayltoshi-o’n harbiy bo’linmani yetakchisi hisoblangan.Biroq
bu bizga harbiy unvon emas, balki tuzilmadek tuyuladi tarixchi
Muhammad Nozimning fikriga ko’ra.Naqib-i xayltoshin-beshyuz xayltoshlar yetakchisi. Bayhaqiyning ma’lumotiga ko’ra, Marvdagi Saljuqlarga qarshi Dandanakon janglarida qo’shinning asnaf (asosi)ni tashkil qilgan.
G’aznaviylar tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e’tibor berish lozim.1) Ularning mintaqa hududidagi munosabatlari, 2) Mintaqadan tashqaridagi xalqaro aloqalardan iborat.
Ma’mud G’aznaviy ko’proq o`zoqni ko’zlab ish qiladigan mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi biladigan siyosatchi edi.Ham hududiy, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy jihatlardan qudratga ega bo’lgan.Qoraxoniylardan har tomonlama ustunlikka ega edi.
G’aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi ham usta siyosatchi sifatida ishtutdi. Masalan, arab xalifaligi o’sha davrga kelib o’z qudratini yo’qotgan bo’lsada, xalifalikni joyiga qo’yishga harakat qilganlar va o’ziga raqib orttirishni ortiqcha deb bilar edi.
G’aznaviylarning mintaqa hayotida tutgan o’rni benihoya katta bo’lib, X1 asr fan va madaniyat shu darajada rivojlandiki, u musulmon dunyosida ko’zga ko’ringan va tanilgan Mahmud G’aznaviy turk, fors, arab, pahlaviy tillarida she’r bitgan. Shuningdek, 400 dan ortiq olimu fo`zalolar g’aznaviylar davrida ijodi qilib, jahonga dovrug’ taratganlar. Buyuk ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy ham g’aznaviylar saroyida ilm bilan shug’ullanib o’zining («Hindiston», «Geodeziya»,
«Xorazmning mashhur kishilari», «Mas’ud qonun», «Minerologiya», «Saydana») asarlarini G’aznada yozgan.


¹⁴G’aznaviylar hukmdorlari (962-1186) yillari.
Alptegin (962-963)
Is’hoq (963-966)
Bilgategin (966-972)
Piritegin (972-977)
Sabuqtegin (977-997)
Ismoil (997-998)
Mahmud G’aznaviy (998-1030)
Muhammad (1030)
Ma’sud G’aznaviy (1030-1041)
Mavdud (1041-1048)
Ma’sud II (1048)
Ali Abul Hasan (1048-1049)
Abdur Rashid (1049-1053)
To’g’rul (1053)
Farruxzod (1053-1059)
Ibrohim (1059-1099)
Ma’sud III (1099-1114)
Sherzod (1114-1115)
Arslon (1115-1118)
Bahromshoh (1118-1152)
Xusravshoh (1152-1160)
Xusrav Malik (1160-1186)

1^ Sh. Mirziyoyev, Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz “O`zbekiston” T-2017

2^Б. ЕшовУзбекистон давлатчилиги ва бошкарув тарихи T-2012 Б-180

3^ R. Shamsutdinov, Sh Karimov Vatan tarixi .Birinchi kitob “Sharq”-T-2010 189-190-bb

4^ Б. ЕшовУзбекистон давлатчилиги ва бошкарув тарихи T-2012 Б- 181

5^Б. ЕшовУзбекистон давлатчилиги ва бошкарув тарихи Т-2012 Б- 180 -183

6^Азамат Зиё. Ўзбекдавлатчилигитарихи. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.115

7^АзаматЗиё. Ўзбекдавлатчилигитарихи. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.113-123.

8^Б. ЕшовУзбекистондавлатчилигивабошкарувтарихиТ-2012 Б. 183- 184

9^Азамат Зиё. Ўзбекдавлатчилигитарихи. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б.115

10^A.I.Torayev, F.F. Axrorov, M.M.RahmatovO`zbekistondavlatmuassasalaritarixi (V-XIV) Buxoro-“ Durdona”-2019 47-48-bb

11^A.I.Torayev, F.F. Axrorov, M.M.RahmatovO`zbekistondavlatmuassasalaritarixi (V-XIV) Buxoro-“ Durdona”-2019 -4849-bb

12^A.I.Torayev, F.F. Axrorov, M.M.RahmatovO`zbekistondavlatmuassasalaritarixi (V-XIV) Buxoro-“ Durdona”-2019 49-50-bb

13^A.I.Torayev, F.F. Axrorov, M.M.RahmatovO`zbekistondavlatmuassasalaritarixi (V-XIV) Buxoro-“ Durdona”-2019 50-51-bb

14^Murtazaev R.X O`zbekiston tarixi, T-2005.

i