"Amirxoniya" ma'rifat fondi Ildus Amirxon Tatar hayoti (huquqiy o'zgarishlar) Qozon-Naberejnye Chelni, 1997 yil

2. Мәхәлләне оештыру кагыйдәләре
Мәхәллә булып яшәү кирәклеген исбат итү җиңел булмаган кебек, аны гамәлгә кую тагы да авыррак.
Бу авырлык нәрсәдән гыйбарәт соң?
Беренчедән, без тәмам диярлек мәхәллә булып яшәү рәвешен югалтканбыз, күп очракта нәрсәдән башларга икәнлеген дә белмибез.
Икенчедән, мәхәлләгә оешу шартлары ифрат дәрәҗәдә катлауландырылган, бигрәк тә, шәһәр шартларында: милли оешуның хокуки нигезләре юк, авылларда татар шактый гына оешып яшәсә дә, шәһәрләрдә милли тупланыш юк дәрәҗәсендә. Милли кварталлар һәм бистәләр юк. Бер өйдә, хәтта бер фатирда, төрле милләт вәкилләре, дин тарафдарлары яши.
Өченчедән, мәхәллә булып яшәүнең матди-социаль нигезе юк. Эшмәкәрләр, аерым кешеләр бөтен салымны дәүләткә түлиләр. Дини, милли структураларга чыгарма юк. Ягъни, мәхәллә оештыру өстәмә салымга, яисә хәйрияви ярдәмгә бәйләнгән.
Дүртенчедән, Рәсәй буйсынуында булган рәсми структуралар әлегә милли яшәп китүнең бер формасын да танымыйлар. Татар зыялылары исә, социаль өстенлекләренә зыян килүдән куркып, бу эштән читләшергә тырышалар.
Бишенчедән, гади халык мәхәллә булып яшәү рәвешенә омтылса да (беренче чиратта бу аның өчен кирәк), җирле хакимиятнең тискәре мөнәсәбәтеннән куркып, зур активлык күрсәтми.
Алтынчыдан, мәхәллә булып яшәү ысул-кагыйдәләре онытылган, яңалары әле тудырылмаган. Гамәлдәге мәгариф-мәдәният, җитештерү-тәэминат, социаль-икътисад, куркынычсызлык-саклану системалары милли яшәешкә җайланмаганнар һәм татар милләтенең үзлегеннән яшәп китүенә комачаулык итәләр. 
Җиденчедән, рухи-этник яңарышны кабул итә алмаган аерым социаль төркемнәр милли юнәлеш алган инсаннарга төрле формаларда (көндәлек тормышта, информация чаралары аркылы) психологик басым ясыйлар.
Менә шушы кыен шартларда, тулы канлы мәхәллә тудыру өчен, көчле рухлы милли төркемнәр кирәк. Аллар түбәндәге таләпләргә җавап бирергә тиешләр:
1). Татарның рухи-әхлаки, мәдәни-мәгърифәти эшенең эчендә кайнарга, Татар канунын, Гаилә кодексын, Татар милли мәгариф концепциясен һәм татарның башка кануни эшләнмәләрен танырга, үзләштерергә һәм гамәлгә ашырырга.
2). Мәхәллә төзүнең хокукый нигезләрен белергә һәм өйрәнергә, рәсми идарә органнары белән элемтәләр урнаштырырга.
3). Мәхәллә булып яшәп китүне үзтәэминатка нигезләргә. Җитештерү-тәэминат структураларын булдырырга. Рәсми органнар белән салым мәсьәләләрен хәл итәргә.
4). Мәмләкәтнең ассимиляция чараларына каршы ИМАН ныгыту ысуллары кулланырга. Бу эшкә Мәскәүдән социаль өстенлекләр алган зыялыларны түгел, ә ирекле шартларда үсеп килүче укымышлы, яшь һәм иманлы шәхесләрне тартырга.
5). Гади халыкны рәсми идарә органнары белән каршылыкка китермәү чараларын эшләргә. Моның өчен җирле хакимиятнең иманлы вәкилләре белән шәхси мөнәсәбәтләр урнаштырырга. Аларны мәхәллә булып яшәүнең рухи-әхлаки, мәдәни-мәгърифәти, матди-социаль өстенлекләренә инандырырга.
6). Мәхәллә булып яшәү ысул-кагыйдәләләрен торгызырга. Татар Канунына, Гаилә кодексына, Милли мәгариф концепциясенә һәм башка милли эшләнмәләргә таянып, мәхәлләнең мәгариф-мәдәният, җитештерү-тәэминат, социаль-икътисад, куркынычсызлык-саклану системаларын эшләргә.
7). Татар белән арадаш яшәгән башка милләт вәкилләре белән уртак тел табарга. Аларны килешенгән шартларда мәхәллә эшенә тартырга. Әмма мәхәлләнең милли-мәдәни, рухи-әхлаки нигезен какшатырга юл куймаска.
Мәхәлләләр, башлыча, туганлык, кардәшлек, ыруглык нигезендә оешканнар. Кан кардәшлеге, иман берлеге булмаган мәхәлләләр йә оеша алмыйлар, йә таркалалар. Шуңа күрә башлангыч чорда булса да, эш башында кан кардәшләрнең торуы файдалырак. Ә инде мәхәллә ныгып алгач, аның социаль нигезе киңәергә дә мөмкин.
Әлбәттә, мәхәлләләр дини, рухи, милли дуслык-туганлык нигезендә дә оеша алалар. Әмма нинди генә нигездә оешмасыннар, бу процесска куәт бирергә кирәк. Ахыр чиктә мәхәлләләр челтәре милләтнең эчкормасын хасил итеп, милли җәмгыять тудырып, дәүләтебезнең мәһабәт бинасын барлыкка китерәчәкләр.