Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

BOSHLANG`ICH SINFLARDA PAST O`ZLASHTIRUVCHI O`QUVCHILAR OQISH 
FAOLIYATINI TASHKIL ETISHNING PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK JIHATLARI 
 
YULDASHEV SH. JDPI. 
Respublikamizda ta`lim va tarbiya borasida amalga oshirilayotgan islohotlarning tub mohiyati bilimdon, aqlan 
rivojlangan, ongli, zamonaviy dunyoqarashga ega, jismonan sog`lom, axloqan pok, erkin, ijodkor, komil insonni 
shakllantirishdan iborat. Mamlakatimizda sog'lom va barkamol avlodni tarbiyalsh, farzandlarimizni ijodiy va 
intellektual salohiyatini ro'yobga chiqarish, ularni XXI asr talablariga to'liq javob beradigan shaxslar qilib voyaga 
yetkazish barchamizning ezgu vazifamiz. 
Bugungi kunga kelib, ta’lim sohasida o’zlashtirish xususida keng fikrlar bayon etilmoqda. O`zlashtirish 
tushunchasi o`z mohiyatiga ko`ra kompleks muammo bo`lib, u jamiyatning iqtisodiy siyosiy, ma’rifiy, madaniy maktab 
o’qituvchilarining zamonaviy o’qitish vositalari, usullari, tamoyillari bo’yicha atroflicha bilimga ega ekanliklari, 
yoshlarning o’qish-o’rganishga ishtiyoqmandligi bilan uzviy bog’liq hodisadir. Mustaqil mamlakatimizning erkin 
fuqarolari tilimiz va tariximizning inson hayotidagi ahamiyatini, milliy va umuminsoniy qadriyatlarini har qachongidan 
aniqroq, to’laroq his qila boshlashdi. Maktab hayotida tub o’zgarishlar yuz berdi, o’qituvchilar faoliyati sifat jihatdan 
yangilanish bosqichini o’z boshidan kechirmoqda. Bolalarning o’zlashtirishlarini ta’minlash uchun ularga didaktik ta’sir 
tadbirlarini ishlab chiqishga ehtiyoj tug’ildi.
401 

---

O’zlashtirmaslik - bu shunday holatki, bunda o’quvchi o’z tengdoshlaridan ta’lim jarayonida bilim va 
ko’nikmalarni egallashda ortda qoladi. Bu muammoni keltirib chiqaruvchi sabablar talaygina bo’lib, bular o’z navbatida 
bolaning normal ruhiy va biologik jihatdan rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Bu jarayonda ko’plab jihatlar: biologik 
nuqsonlar, ijtimoiy, pedagogik omillar bolani tengdoshlaridan ajratib qo’yadi. Bu esa o’z navbatida bolaning ta’limdan, 
ta’lim muhitidan begonalashib borishiga sababchi bo’ladi.
Ayrim ota-onalar borki o’z farzandining sanash va o’qishidagi ayrim yutiqlarni yuqori baholab, maktabga 
muddatdan oldin olib kelishga shoshiladi. Lekin bolaning maktab ta’limiga ijtimoiy va biologik tayyor bo’lishi, 
bolaning ta’limga tezda moslashib ketishini nazaridan qochiradi. 
O’zlashtirmovchi o’quvchilar ta’limi muammosiga bag’ishlangan adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz, bu borada 
hali yetarlicha nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borilmaganligiga guvoh bo’lamiz. Afsuski, umumta’lim 
muassasalarida hozirgi vaqtgacha, o’zlashtirmovchi o’quvchilar uchun, korreksion ta’limini tashkillashtirish 
muammosini hal etish yo’llarining pedagogik-psixologik, ilmiy va uslubiy jihatlari mukammal ishlab chiqilmagan. Biz 
maqolaning dolzarbligini o’zlashtirmovchilik muammosi kam o’rganilganligi va shu kungacha olib borilgan tadqiqot 
natijalari aynan ushbu mazmunga mos emasligi bilan izohlaymiz. 
Uzluksiz ta’lim tizimida o’zlashtirmovchi o’quvchilarni tezda aniqlab, ularga ta’lim berishing optimal 
variantlarini ishlab chiqich har bir pedagog – psixologdan alohida kuzatuvchanlik va mas’uliyatni talab etadi va taxsil 
olayotgan o’zlashtirmovchi o’quvchilar tarkibini aniqlash va ularning ta’limini tashkil etishning pedagogik-psixologik 
shart-sharoitlarini o’rganishni maqsad qilib oldik. 
O’zlashtirmovchi o’quvchilarni aniqlash metodlari va ularga ta’lim berish jarayonining tahlili quyidagi 
vazifalarni hal qilishni taqoza etadi: 
− quyi sinf o’quvchilari orasidan o’zlashtirmovchilarini aniqlash, o’zlashtirmovchilikni aniqlab olish 
imkoniyatiga ega bo’lgan metodikalarni tanlash va amalda qo’llash ishlarini joriy etish; 
− o’zlashtirmovchi o’quvchilarga mo’ljallangan ta’lim dasturlarini tahlil qilish va tavsiyalar berish; 
− aniqlangan o’zlashtirmovchi o’quvchilar bilan individual ta’lim jarayonlarini olib borish; 
Ushbu vazifalarni hal qilishda ilg’or o’qituvchilar ishidagi tajribalarni umumlashtirish va yeksperimental 
tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha o’zlashtirmaslikning oldini olish bo’yicha umumlashtirish tadbirlaridan tashqari 
dastlabki jamoalardan sinflararo guruhiy va individual profilaktik tadbirlar ham zarur. 
Boshlang’ich sinflarda o’zlashtirilmaslikning oldini olishga yo’naltirilgan tadbirlar tizimini ishlab chiqish, 
avvalo, boshlang’ich sinf o’quvchilar aqliy taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilishni taqozo yetadi.
Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan insoniy munosabatlar tizimida ham alohida o’rin yegallayotganini, 
ota-onasi, yaqinlari, atrofdagilari unga yosh boladek yemas, balki o’z vazifalari, majburiyatlari bor bo’lgan, o’z 
faoliyat natijasiga ko’ra hurmatga sazovor bo’lishi mumkin bo’lgan alohida shaxs sifatida munosabatda bo’ladilar. 
Buning natijasida bog’lanish o’z-o’zidan oilasi, sinfi va boshqa jamoalardagi o’z o’rnini anglay boshlaganini 
ko’rish mumkin. Bu davrda bolaning "Men shuni xohlayman" motividan "Men shuni bajarim kerak” motivi ustunlik qila 
boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o’quvchida psixik zo’riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning 
jismoniy salomatligida, balki xatti-harakatida ham, ya’ni ma’lum darajada qo’rquvni kuchayishi, irodaviy 
faolikning susayishida namoyon bo`ladi. O’zaro munosabatda ma’lum bir natijalarga yerishgan, o’zi xohlayotgan 
narsalarni hamda, o’z oilasida o’zi yegallagan o’rnini aniq biladigan bo’ladi. Shuningdek, u o’zini-o’zi boshqarish 
malakasiga yega bo’ladi, vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi bolalar xatti-harakatlari va 
motivlari ularning o’zlariga beradigan baholariga harab "Men yaxshi bolaman” yemas, balki bu xatti-harakatlar 
o’zgalar ko’z o’ngida qanday namoyon bo’lishiga qarab baholashini tushuna boshlaydilar. 
Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, ularni makonda joylashishini bilish 
bilan birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda muvaffaqiyatli o’qigani uchun bolada sensor rivojlanganlik darajasini 
yuqori bo’lishi juda muhim. Maktab yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bola rasm va suratlar real hayotni aks 
yettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun ham surat va rasmlarda nimalar aks yetganini real hayotga 
taqqoslagan holda bilishga harakat qiladilar. Bolalar rasmlarda atrof-muhitdagi narsalarni kichiklashtirib 
tasvirlanganligini anglay biladilar. 
10 yoshdagi o’quvchilar idroki, uning xatti-harakati, o’qish va mehnat faoliyati bilan bevosita bogliqdir. 
O’quvchi o`zining yehtiyoji, mayli, qiziqishi va intilishi turmush sharoitiga mos, shuningdek o’qituvchi tavsiya 
yetgan narsalarni idrok qiladi. 
Bu davrda yozma nutq ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq jumlalarni to’gri tuzish va so’zlarni to’gri 
yozishga ma’lum talablar qo’yilganligi bilan xarakterlanadi. Bola so’zlarni qanday yeshitgan bo’lsa, shundayligicha 
yozilmasligini bilishi, ularni to’gri talaffuz yetishga va yozishga o’rganishi zarur. Yozma nutqni yegallashi asosida 
bolalarda turli matnlar haqidagi ma’lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq yendigina shakllana 
boshlaganligi bois, bolada hali o’zi yozgan fikrlarni, so’z va harflarni nazorat yetish malakasi hali rivojlanmagan 
bo`ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish maktab yoshidagi o’quvchilarga 
berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash, fikrini bayon yetish uchun ma’lumot to`plash, muhim 
jihatlarini ajratib olish, uni ma’lum ketma-ketlikda bayon yetish, reja tuzish malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni 
to’gri tuzish, aynan shu mazmunga mos so’zlarni o`qish va ularni to’gri yozish, tinish belgilarini to’gri qo’yish, o’z 
holatlarini topa olish va to’grilash aqliy rivojlanishning ko’rsatkichlaridan hisoblanadi. O’qish faoliyati kichik 
maktab yoshidagi o`quvchining aql-idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, yeslab qolish va yesga tushirish 
imkoniyatlarining rivojlanishi uchup muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. Ta’lim 
jarayonida ularning bilimlar ko`lami kengayadi, qiziqishlari ortadi, ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi, ularda 
402 

---

tafakkurning faolligi, mustaqilligi ortadi, aqliy imkoniyatini ishga solish vujudga keladi. Mazkur yoshda bolalar o`z 
idroklarining aniqligi, ravonligi, o’tkirligi bilan boshqa yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular har bir 
narsaga berilib, o’ta sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning muhim xususiyatlarini o’zlashtirish 
imkoniyatiga yega bo’ladilar. 
Bu tasvirlar bolalarda yestetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki bola shu rasmlar orqali olam 
go’zalligini, uning turfa ranglardan iborat yekanligini anglaydi, ajratadi va o’z munosabatini bildira oladi. 
Tafakkurning rivojlanishini kichik maktab yoshidagi bola psixikasining sog`lomligida, uning bilish 
faolligida ko’rish mumkin. Bolaning qiziquvchanligi, asosan, atrof-olamni bilish, o’rganishga qaratilgan bo’ladi. 
Bola o’ynab turib, olam sir-sinoatlari, sabab-hodisalari va bogliqlaridan xabardor bo’lishga intiladi. Masalan, bola 
o’zi mustaqil ravishda qanday predmetlar suvda cho’kishi, qaysilari yesa suziishini tadqiq qila oladi. Bola aqliy 
munosabatlarda faol bo’lsa, u shunchalik ko’p savol beradi va bu savollar, asosan, xilma- xil bo`ladi. Bolani qor, 
yomgir qanday yog`ishi, quyosh kechasi qayerda bo’lishi, mashina qanday qilib yurishi, yerdan osmongacha bo`lgan 
masafoni bilishi juda qiziqtiradi. Bu ularning «Nima uchun?», «Qanday qilib?», «Nima orqali?» kabi savollariga javob 
olishga qaratilgan bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar asosan o’zlari ko’rib turgan narsa haqida chuqurroq fikr yurita 
oladilar. Bu yoshdagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir. 
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida psixik taraqqiyotidagi o’zgarishlardan tashqari ijtimoiy munosabatlarda uning 
shaxs xususiyatlari shakllantiriladi. Ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishda tadbirlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Ammo bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi o’qishdan orqada qolishini bartaraf yetishga yo’naltirilgan tadbirlar 
tizimi har doim ham mahsuldor bo’lavermaydi. O’quvchilarni chuqur va to’liq o’rganishning yetishmasligi, yashash 
joyining o’zgarish va boshqa bir qator sabablarga ko’ra o’quvchilarda dastlab vaqtinchalik, keyinchalik barqaror 
o’zlashtirmaslik sodir bo’ladi. Bunday hollarda o’quvchilar o’zlashtirmasliklarining oldini olish chora tadbirlari bilan 
bir qatorda uni yo’qotishga qaratilgan tadbirlar ham zarur bo’ladi. Agar o’zlashtirmaslikning oldini olish bo’yicha 
tadbirlar umum sinfiy va guruhiviy xarakterga yega bo’lsa, o’zlashtirmaslikni bartaraf yetishga qaratilgan tadbirlar 
individual xarakterga yega bo’ladi.
O’zlashtirmaslik hodisasi bilimlar hamda maxsus ko’nikma va malakalar mavjudligiga uzulish bilan tavsiflanar 
yekan, tanlanadigan chora – tadbirlar tuzish dasturdagi mavzularni o’zdashtirishdagi uzulishlarni bartaraf yetishga 
qaratilishi maqsadga muvofiq. 
Bilimdagi bo’shliqlarni to’ldirishda dasturlashtirilgan tipdagi mashqlar katta ahamiyatga yega. Muammoni 
kichik qismlarga bo’lish, har biri to’g’ri o’zlashtirilganligini nazorat qilish, barcha muammoni, o’qishda orqada qolish 
sababini bartaraf yetishda mahsuldor hisoblanadi. 
Ko’pincha o’zlashtirmovchi o’quvchilar o’qishda orqada qolishda o’quv ishlari o’rgatishning rolini 
tushunmaydilar. Ular o’zlarining o’zlashtirmaslik sababini dangasalik yoki materialni yaxshi yeslab qola olmaslikdan 
izlaydilar. Ba’zan o’qituvchilar ham o’quv ishlarini sekin bajarish, dasturdagi zarur materiallarni yodlay olmaslik deb 
baholab, xatoga yo’l qo’yadilar. 
Xulosa qilib aytganda o’zlashtirmovchi o’quvchilarni keltirib chiqaruvchi sabablarini aniqlashda fiziologik, 
pedagogik, psixologik tizimini alohida aniqlab ularni bartaraf etish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab 
hamshirasi, maktab psixologi, sinf rahbari hamda ota-onalar bilan hamkorlikda ishlash samaradorligini oshirish 
maqsadga erishishning eng qulay va samarali yo’li deb hisoblashimiz mumkin.