Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

ЎҚУВ ҲОЛАТЛАРИ ВА УЛАРНИ ИЖОДИЙ ТАШКИЛ ЭТИШ ШАКЛЛАРИ 
 
КАСИМОВ Ф.М., КАСИМОВ Ф.Ф., КАСИМОВ А.А., БухДУ. 
 
«Ўқув топшириғи ва ўқувчи» тизимида ўрганиладиган асосий ҳодисалардан бири «ўқув ҳолати» 
муаммосидир. Ўқув ҳолати мазмунан бой, қамраб оладиган ҳодисалари жиҳатидан кенг ҳодиса саналади. Гап 
«ўқув ҳолати» тўғрисида кетганда таълим мазмунини ҳам, уни ўзлаштиришга йўналган ўқув-билув фаолиятини 
ҳам, ўқув материалини ўрганиш шаклларини ҳам ҳисобга оламиз. Бинобарин, «ўқув ҳолати» кенг педагогик 
ҳодиса бўлиб, ўқув топшириғи, ўқув-билув фаолияти, таълим мазмуни каби тушунчалар «ўқув ҳолати» 
контекстида таҳлил қилинади. Шу билан бирга, ўқув ҳолатини ҳосил қилишнинг асосий шарти олдин 
шакллантирилган билим, фаолият усуллари билан энди ўзлаштирилиши лозим бўлган билим, фаолият 
усуллари, ижодий фаолият тажрибаси ўртасидаги фарқдир. Шу жиҳатдан қараганда, ўқитувчи олдин 
ўрганилган ва энди ўзлаштириладиган таълим мазмуни ўртасидаги ворисликни таъминлаш мақсадида ўқув 
ҳолатларини ташкил этади. 
1-
синф ўқувчиларига шундай ижодий топшириқ берилган бўлсин: энг катта бир хонали сонни ёзинг. Шу 
сондан бошлаб, олдин иккитадан, кейин учтадан камайиб борувчи сонлар қаторини ёзинг. 
Топшириқ шартига кўра ўқувчилар олдин энг катта бир хонали сонни ёзишади (9), сўнгра уни иккитадан 
(7,5,3), учтадан (6,3) камайтириб ёзишади. Ворислик тамойилига кўра ўқитувчи ўқувчиларда ҳосил қилинган 
билимлар, иккитадан, учтадан ошира бориш тажрибасидан фойдаланади.
Ўқув ҳолатини ташкил этиш ва бошқаришда қатор методик талабларга риоя қилинади. Бундай талаблар 
қаторига қуйидагилар киради: 
- 
ўқув ҳолати ўрганилаётган ўқув материали ва ўқув фаолияти ўртасида фаол боғланишни юзага 
чиқариши лозим;
- 
ўқув ҳолатлари ўқувчиларда янги билим, янгича фаолият усулларига қизиқишни оширади; 
- 
ўқув ҳолатининг яна бир хусусияти ўқув-билув фаолиятининг амалий йўналишини оширишдир;
146 

---

- 
ўқув ҳолати ўрганилаётган ўқув материалининг умумий қурилишини қамраб олиши, ўқув материали 
асосий хусусиятларини ўзида акс эттириши лозим;
- 
ўқув ҳолати синф ўқувчилари тушунадиган даражада, ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари, реал ўқиш 
имкониятларига мос бўлиши зарур.
- 
ўқув ҳолатининг самарадорлиги кўп жиҳатдан унинг ўқув материалини ўрганиш мақсадига мослигига 
боғлиқ.
- 
ўқув ҳолатлари ўрганилаётган ўқув материали, таълим субъектлари – ўқитиш ва ўқиш фаолиятлари, 
таълимга татбиқ қилинадиган ва бажариладиган ўқув топшириқларига нисбатан очиқ бўлади. Шу туфайли ўқув 
материали, таълим субъектлари, ўқув топшириғи «ўқув ҳолати» қобиғида ўрганилади.
Ўқув ҳолатига нисбатан ўқув материали муаммони ҳосил қилиш, муаммони қўйиш йўли билан 
ўқувчиларни ўрганиш-билишга рағбатлантириш омили ҳисобланади. Қўйилган муаммода қамраб олинган ўқув 
материали тушунтириш ва тушуниш, ўргатиш ва билиш, ақлий ва амалий тўсиқни англаш воситасига айланади.
Ўқув материали ўқув ҳолатига нисбатан унинг мазмунидир. Ҳар бир ўқув материалида таълим мазмуни 
ётади. Таълим мазмуни ўқиладиган, қабул қилинадиган, ўзлаштириладиган, кўчириладиган (мас., дарсликдан 
онгга), ўзгаларга (мас., ўқувчиларга) тушунтириладиган хусусиятларга эга. Ўқув материали дарслик 
муаллифининг таълим мазмунига берган энг сўнгги ишланмаси бўлиб, у ўзига хос турли шаклларда баён 
қилинади. Савол ва топшириқ, чизма ва жадвал, масала ва мисол, намуна ва курсив билан берилган ёзувлар 
ўқув материалининг шаклидир. Ўқитувчи ўқув материали ва унинг шаклларига асосланиб таълим шароитида 
ўқув ҳолатларини ҳосил қилади. 
Ўқув топшириғи – бу ўргатиш (ўқитувчи) ва ўрганиш (ўқувчи) эҳтиёжига кўра ўқув материалининг 
ўзгартирилган шакли. Ўқув топшириғи, унинг бир тури ижодий-ўқув топшириқлари тизим сифатида икки 
жиҳатдан таҳлил қилинади: ўқув топшириғининг мантиқий қурилиши. Ўқув топшириқларини таҳлил 
қилишнинг иккинчи йўли ҳам бор. Унга кўра ўқув топшириғи таркибан мазмун, мақсад, функция, усул 
сифатида қаралади.
а) Ижодий топшириқнинг мазмунини ўрганилаётган ўқув материали мазмуни ташкил этади.
б) Ижодий топшириқнинг мақсадини икки хил тушунамиз: биринчидан, ижодий топшириқ воситасида 
янги мавзунинг мазмуни ўрганилади. Бундай мақсадни таълимий мақсад деб тушунамиз; иккинчидан, ижодий 
топшириқ воситасида ўқув-билув фаолиятининг эвристик – топқирлик лаёқати ўстирилади. Буни 
ўқувчиларнинг билиш қобилиятини ривожлантириш мақсади деб тушунамиз. 
в) Ижодий топшириқларнинг таълим шароитида бажарадиган ишларини уларнинг функциялари деб 
тушунамиз.
г) Топшириқни бажариш усули ҳам ижодий топшириқ матнида берилади.