Adabiyotshunoslik asoslar

BADIIY ADABIYOTNING XALQCHILLIGI 

R E J A:  

1. Badiiy adabiyotning xalqchilligi. 

2. Badiiy adabiyotda tarafkashlik. 

3. Adabiyot - umuminsoniydir. 

 

Xalqchilik  badiiy  adabiyotning  muhim  xususiyatidir.  Badiiy  asar-ning 

qimmati uning xalqchilik darajasiga ham bog`liqdir. San’atkor o`z ideallarida xalq 

ommasining  estetik  tushunchalarini  qanchalik  ifo-dalay  olsa,  u  yaratgan 

asarlarning  qimmati  shunchalik  yuqori  bo`ladi.  Badiiy  asarning  xalqchilligi 

darajasi  unda  ana  shu  xalq  estetik  tushunchalari  va  orzu-havaslarining 

ifodalanishi darajasiga bog`liqdir.  

 

«Xalqchillik» atamasini birinchi marotaba P.A.Vyazemskiy ki-ritgan bo`lib, bu 

so`zni  1819  yilda  I.S.Turgenevga  yozgan  maktubida  va  «Klassikning  noshir  bilan 

suhbati» (1825) maqolasida ishlatgan.  

 

«Xalqchillik»  tushunchasi  tarixiy  bo`lib,  turli  davrlarda  unga  turlicha  ma’no 

berganlar.  Badiiy  adabiyot  taraqqiyoti  bilan  bu  atamaning  ma’nosi  ham  o`zgarib, 

rivojlanib, chuqurlaSha borgan. Masalan, XVIII asr rus adabiyotida mehnatkash xalq 

---

hayoti  tasvirlanmas  edi,  u  diqqat  -  e’tibordan  chetda  qoladi.  Karamzin  dvoryanlikni 

butun  xalqning  tajassumi,  ifodasi  deb  tushunadi.  SHunday  bir  holda  badiiy 

adabiyotga oddiy xalq turmushi va tili elementlarini olib kirish, so`zsizki, ijobiy hol 

edi,  biroq  xalq  hayotini  ifodalashning  o`zi  hali  badiiy  asar  xalqchilligini 

ko`rsatmasligi  ma’lum.  Badiiy  adabiyotning  rivojlanishi  bilan  «xalqchillik» 

tushunchasi    ham  chuqurlaSha  boradi.  Xalqchillik  tushunchasini  xalq  ruhi,  uning 

milliy xususiyatlarini aks ettirish bilan bog`lay boshlaydilar.  

 

San’atkor  oldiga  har  bir  xalq  va  millat  hayot  Sharoitlarining  o`ziga  xosligi 

bilan belgilanadigan xarakterli xususiyatlarni topa olish va badiiy aks ettirish vazifasi 

qo`yiladi. SHunday qilib, xalq ruhiyati, hayoti va xarakterning milliy xususiyatlarini 

aks  ettirish  hayotni  badiiy  aks  ettirishning  zaruriy  Shartiga  aylanadi.  Biroq 

«milliylik»  tushunchasi  «xalqchillik»  tushunchasi  bilan  yaqin  bo`lsa-da,  ular  teng 

emas. Xalqchillik milliylikning tarkibida mavjud bo`lgan eng yaxshi tomonlarini o`z 

ichiga oladi. Demak, milliylik tushunchasi xalqchillik tushunchasidan kengroqdir.  

 

Xalqchillik  masalasi  V.G.Belinskiy  tomonidan  chuqur  ishlab  chi-qilgan. 

V.G.Belinskiyning fikricha, xalqchillik haqiqiy san’atga xos xususiyatdir. Tanqidchi 

badiiy adabiyotni «xalqning tafakkuri» deb ataydi. Ana shu xalq tafakkurini haqqoniy 

aks ettirish xalqchillikni ta’minlaydi. «Xalq hayotini haqqoniy ifodalash xalqchillikni 

keltirib chiqaradi», - deydi V.Belinskiy. 

 

San’atning  xalqchilligi  dastavval  uning  xalq  bilan  birligida-dir.  Faqat  xalq 

uchun  muhim  bo`lgan  masalalarni  qo`ygandagina  san’at-kor  o`z  obrazlarini 

ommaning tuyg`usiga etkaza oladi.  

 

Buyuk  san’at  asarlari  haqiqiy  xalqchildir.  CHunki  ularda  davr-ning  muhim 

ziddiyatlari aks etgan bo`lib, bularni bilib olish xalq uchun muhim qimmatga egadir. 

Xalq  hayotini  tasvirlamasdan  turib  ham  xalqchil  bo`lish  mumkin.  Masalan, 

Pushkinning  «evgeniy  Onegin»  romanida  xalq  tasvirlanmaydi.  Biroq  Belinskiyning 

ta’rificha,  asar  yuksak  darajada  xalqchildir.  CHunki  shoir  unda  xalq  uchun  muhim 

aha-miyatga ega bo`lgan masalani - dvoryanlik inqirozi, mavjud Sharoitda Tatpyana, 

Onegin, Lenskiy kabi iste’dodli va barkamol Shaxslarning yaShashi va ravnaq topishi 

uchun  Sharoit  yo`qligini  ko`rsatadi.  SHunday  qilib,  xalqchillikning  birinchi  Sharti  - 

san’atkor  o`z  asarlarida  umumxalq  axamiyatiga  ega  bo`lgan  muammolarni  qo`ygan 

bo`lishi  kerak.  Biroq  buning  o`zi  etarli  emas.  CHunki  yozuvchi  asarida  umumxalq 

ahamiyatiga  ega  bo`lgan  muammolarni  qo`ygani  bilan,  o`z  dunyoqarashining  bir 

tomonlamaligi natijasida ana shu masalalarni xalq man-faatlariga muvofiq keladigan 

holda  aks  etmasligi  mumkin.  Demak,  ba-diiy  asar  xalqchilligining  ikkinchi  zaruriy 

Sharti  shuki,  san’atkor  o`z  asarida  qo`ygan  xalq  hayoti  uchun  muhim  bo`lgan 

muammoni  o`Sha  xalq  manfaatlariga  muvofiq  ravishda  hal  etishi  ham  kerak.  SHu 

bilan u xalqning hayoti va ana shu hayotni yaxshilash uchun kurashga yordam berishi 

lozim.  

 

O`tmish  san’atkorlari  xalq  manfaatlariga  muvofiq  keladigan  masalalarni 

ifodalamagan  bo`lishlari  mumkin.  Bu  holda  ularning  asarlari  xalqchilligi, 

tasvirlanayotgan  hayotning  rang-barangligi,  tas-virning  halolligi,  hayotning  dolzarb 

masalalariga  e’tibor  bilan  mu-nosabatda  namoyon  bo`ladi.  Ana  shuning  o`zi  ham 

yozuvchi  xohlasa-xohla-masa,  odamlarni  hayot  haqidagi  to`g`ri  xulosalarga  olib 

keladi.  SHuning  uchun  ham  xalqchillik  san’atkorning  dunyoqarashiga  bog`liq 

---

bo`lmagan  holda  ham  namoyon  bo`lishi  mumkin.  Dobrolyubovning  guvohlik 

berishicha,  N.Gogolp  o`z  asarlarida  ixtiyorsiz  xalq  nuqtai  nazariga  yaqin  kelib 

qolgan.  YOzuvchiga  bu  narsani  tushuntirib,  shu  yo`lda  davom  etish  va  bar-cha 

masalalarni  shu  singari  xalq  manfaatlari  nuqtai  nazaridan  ko`rib  chiqishga  da’vat 

etganlarida, Gogolp o`z-o`zidan qo`rqib ketgan ekan. 

 

Xalqchillikning  uchinchi  Sharti  -  badiiy  asarning  xalqqa  tushu-narli  bo`lishi, 

asar  Shaklining  demokratikligidir.  Asar  Shaklining  demokratikligi  deganda,  inson 

kechinmalarini  va  hayotiy  voqealarning  xalq  tajribasiga  yaqin  bo`lishi,  asarda 

borliqning  xalqqa  tushunarli  bo`lgan  tomonlarini  unga  tushunarli  va  yaqin  qilib 

tasvirlash ko`zda tutiladi. 

 

Xullas,  san’at  insonning  o`sishi,  uning  ma’naviy  kamolotiga  xizmat  qilmog`i 

kerak.  Insonni  tasvirlar  ekan,  san’atkor  undagi  yaxshi  fazilatlarni  ko`rsatishi,  uning 

hayot  kechirishiga  to`sqinlik  qiladigan  bo`lmag`ur  Sharoitlarni  fosh  etishi  kerak. 

San’atkor  insonni  davrning  asosiy  masalalari  nuqtai  nazaridan  tasvirlamog`i  lozim. 

SHunday qilingandagina, sanpatkor insondagi eng muhim tomonlarni topib, ko`rsata 

oladi.  SHunday  qilib,  insonni  tasvirlash    ham  adabiyot  xalqchilligining  zaruriy 

Shartlaridan  biri  bo`lib  qoladi.  Masalan,  lirikada  insonning  ichki  dunyosi  diqqat 

markazida turadi. Lirikaning qimmati, uning xalqchilligi ham ana shunda. 

 

Adabiyotda  xalqchillik  masalasini  noto`g`ri  tushunish  o`zbek  ada-biyotining 

Navoiy, Mashrab, Nodira va boshqa arboblari ijodiga munosabatda yaqqol namoyon 

bo`ldi.  Ular  ijodining  qimmati  davr  bilan  bog`liq  holda  emas,  qaysi  sinfga 

mansubligidan kelib chiqib  baho-landi va sho`ro mafkurasiga yot shoirlar deb e’lon 

qilindilar. 

 

50-yillarning  boshlarida  Abdunabiev  va  Stepanov  kabilar  «Al-pomish», 

«Go`ro`g`li»  singari  xalq  qahramonlik  dostonlarini  xalqqa  qarshi  ruhda  bo`lgan 

asarlar  deb  e’lon  qilgandilar.  Bu  Shaxslar  adabiy  merosni  u  yaratilgan  davr  bilan 

bog`liq  holda  o`rganish  kerakligini,  xalqchillik  har  davrda  turlicha  namoyon 

bo`lishini unutib qo`ydilar.  

 

Demak,  badiiy  asarning  xalqchilligi  odamlarni  tasvirlash,  ular-ni  qurShab 

olgan  muhit,  tabiatning  o`ziga  xosligini  ko`rsata  olishida  namoyon  bo`ladi.  CHunki 

zamonning  asosiy  ziddiyatlarini  payqay  olmay    turib,  xalqning  orzu  va  ehtiyojlarini 

his  qilmay  turib,  san’atkor  o`z  asarini  xalqchil  qiladigan  qahramonlar,  hayotiy 

Sharoitlarni topa ol-maydi. Bu holda asarning xalqchilligi ham o`zining butun boyligi 

va  chuqurligi  bilan  namoyon  bo`la  olmaydi.  SHunday  qilib,  san’atkor  ijo-dining 

xalqchilligi umumxalq ahamiyatiga ega bo`lgan muammolarni qo`ya olishda, ana shu 

muammolarni  xalq  manfaatlari  nuqtai  nazaridan  hal  etishda,  insonni  tasvirlashda, 

uning  ma’naviy    kamolotiga  xizmat  qi-lishida,  badiiy  Shaklning  ommabopligida  

namoyon bo`ladi. 

 

Taraqqiyotning ko`rsatishicha, jamiyatdan sinflar, tabaqalar bor ekan, ularning 

manfaatlari ma’lum darajada adabiyotda ham aks etishi mumkin. CHunki adabiyot - 

hayotning,  borliqning  in’ikosi  bo`lib,  o`zida  jamiyat  mafkurasi,  tasavvurlari  va 

taassublarini  ham  aks  ettiradi.  Jamiyatda  sinflar  mavjud  bo`lgan  taqdirda  ular 

adabiyotdan  ham  o`z  sinfiy  manfaatlari  yo`lida  foydalanishga  urinadilar,  badiiy 

adabiyotni  o`z  muxoliflariga  qarshi  kurash  quroli  sifatida  ishlatishga  intiladilar.  Bu 

narsa  ba’zan  adabiyotda  o`zining  aniq  ifodasini  topdi.  Olmon  shoiri  Xeynrix  Xeyni 

---

(1797-1856) «shoirning she’ri mungli nay emas, bong nog`ora sadosi kabi yangrasin, 

uning na’rasi ko`hna istibdod an’analarini qulatib yuboradigan taran bo`lsin»,- deydi. 

V.Mayakovskiy  (1893-1930)  o`zi  she’rlarini  miltiq  va  bombaga  tenglashtiradi,  o`z 

she’rlari bilan proletar inqilobiga xizmat qilayotganligini ta’kidlaydi. Qadimgi yunon 

shoiri  Aristofan  (e.a  446-385)  «aniq  ifodalangan  tendentsiyali  shoir»  degan  nomga 

sazovor  bo`lgan.  CHunki  u  «Suvoriylar»  komediyasida  aristokratlar  partiyasi 

tomonida turib demokratlar partiyasini qattiq tanqid qiladi. Buyuk olmon dramaturgi 

Fridrex SHillerning (1759-1805) «Makr va muhabbat» dramasi ham bi-rinchi olmon 

siyosiy-tendentsioz  dramasidir.  SHiller  dramada  ongli  ravishda  quyi  tabaqaning 

yonini oladi, tarafkashlik qilib ularni zo-dagonlar toifasiga qarshi qo`yadi.  

 

Odatda  yozuvchi  o`zi  qaysi  sinfdan,  muhitdan  chiqqan  bo`lsa,  o`Sha  sinfning 

taassublaridan  butunlay  holi  bo`la  olmaydi.  U  ochiq  oydin  yoki  o`zi  anglamagan 

ravishda  o`Sha sinfning  manfaatlarini  aks ettira-di.  Masalan,  Navoiy  o`zining  ijobiy 

ideali,  orzusi  bo`lgan  ma’ri-fatli  shoh  tomonidan  boshqariladigan  feodal  tuzumga 

qarshi chiqqan qasoskor isyonchi - Jobirni hazm qila olmaydi, uni qora bo`yoqlarda 

tasvirlaydi.  O`rta  asr  frantsuz  shoiri  Bertran  de  Born  qalamiga  man-sub  bo`lgan  bir 

sirventada  shoir  yangi  paydo  bo`lib  kelayotgan,  omadi  yurishgan  Shaharlik 

ishbilarmon  toifani,  feodal  oqsuyaklar  manfaat-lari  nuqtai  nazaridan  zo`r  qahru-

g`azab  bilan  tasvirlaydi.  Gogolga  o`z  asarlari  bilan  xalq  ommasining  manfaatlarini 

yoqlayotganligini  es-latishganda,  u  qo`rqib  ketgan  ekan.  Xamza  «shohlar  bir  kun 

gado,  bir  kun  gado  Shahzoddir»,  -  degan  edi.  Demak,  har  qanday  yozuvchi  o`zi 

yaxshi  biladigan  toifa  hayotini  tasvirlaydi.  Masalan,  Dikkensning  roman-larida 

jamiyatning  quyi  tabaqasi  turmushi  chuqurroq  ifodalangan  bo`lsa,  Golsuorsi 

romanlarida  esa  yuqori  tabaqa  hayoti  chuqur  ifoda  etilgan  bo`lib,  fuqaroning  hayoti 

esa  yozuvchining  e’tiboridan  chetda  qolgan.  SHuningdek,  Ayniyning  qariyb  barcha 

asarlari  jamiyatning  eng  quyi  toifasi  -  qullar  hayotini  tasvirlashga  bag`ishlangan. 

Ayniy  tas-virlagan  qullar  orasida  yomon  odamlarni  topib  bo`lmaydi.  A.Qodiriy  esa 

yuqori  tabaqa  hayotini  ko`proq  tasvirlaydi.  Uning  asarlarida  ham  qullar  bor,  lekin 

ularning taqdiri Ayniy ta’riflagan qullarniki-chalik ayanchli emas. Qodiriy odamning 

yaxshi  yoki  yomonligi  qaysi  toifa-dan  ekanligiga  bog`liq  emasligini  ko`rsatadi.  Bu 

esa  ikki  yozuvchining  asarlarida  sinfiy  xususiyatlar  oz  bo`lsa-da,  aks  etganligini 

ko`rsatadi.  Agar  shunday  bo`lmaganida  edi,  ikkala  yozuvchining  asarlarida 

tasvirlangan  qullar  bir  xil  chiqib  qolishi  mumkin  edi.  Ayniy  ongli  ravishda  yuqori 

sinfni  qoralaydi.  Qodiriy  esa  aksincha.  CHunki  ular  ma’lum  ma’noda  o`Sha  tabaqa 

muhiti bilan aloqadordirlar.  

 

SHo`rolar  jamiyatida  yozuvchidan  faqat  proletar  (ishchi)  sinfi  va-killarini 

ulug`lash  talab  etildi.  Bu  qolipga  tushmagan  yozuvchilar  qa-tag`on  qilindilar.  20-

yillarda A.Qodiriyni yuqori tabaqa vakili bo`lgan yozuvchi sifatida ta’qib etdilar. 

 

San’atkor  qaysi  tabaqa  ichida  etishgan  bo`lsa,  o`Sha  tabaqa  hayotini  yaxshi 

biladi  va  shu  to`g`rida  yozadi.  Sotti  Husayn  «men  Qodiriyni  proletar  yozuvchisi 

qilaman»,  -  deydi.  Darhaqiqat,  yozuvchining  dunyoqa-rashiga  ehtimol  ta’cir  qilsa 

bo`lar,  unga  aql-idrok,  ilm-fandan  saboq  berish  ham  mumkindir.  Lekin  uni 

o`zgartirish mumkin emas. Demak, san’atkor borliqni biror toifa tomonida turib aks 

ettirishi mumkin. Bu tendentsiozlik yoki tarafkashlik deyiladi.   

---