Adabiyoti universiteti

buruduqni beliga baglamish, ilkinga tayaq almish. 

22.  Javob  qaytarmoq,  javob  bermoq.  Sarsabil  idi  yarliqi  birla  kelip 

Yunusg‘a salam qildi. Yunus alik aldi. 

23.  Asar muallifi “jang qilmoq, urushmoq” ma’nosini urush leksemasi bilan 

birgalikda al fe’liga ham yujlagan. Jalut ham ilgari keldi, aydi: ne birla 

urushersaan?  Ellik-ellik  birla  ilik  aliship,  atlar  yarisip,  arqish  tushgan 

yerga keldilar. 

24.  Birovning  nomini  eslamoq,  yo‘qlamoq.  Rasulni  andag‘  dushman 

erdikim, atinag‘zing‘a almas erdi. 

25.  Judo  qilmoq,  ayirmoq.  Ya’ni  manga  bir  mo‘jiza  ko‘rguzgil,  qo‘q  ersa 

bashingni alurman tedi. 

26.  Asir olmoq. Rasul alayhis-salam sahabalr birla ularning xatunlarin ogul 

qizlarin  bulun alib keldilar. 

27. Qo‘yniga olmoq. 

28. Vafot etmoq.  

Al ko‘makchi fe’l shaklida keng qo‘llaniladi: 

29.  Namuna, ibrat olmoq.  

30.  Sevib qolmoq. 

31.  O‘ch olmoq. 

“Biror  narsani  ushlab  yoki  tutib  qo‘lga  kiritmoq”  o‘rganilayotgan  fe’lning 

dastlabki ma’nosi bo‘lib, qolganlari hosila ma’nosi sanaladi. 

79

 

 

Bizga  ma’lumki,  so‘zning  leksik  ma’nosi  orqali  yuzaga  kelgan  ikkinchi 

leksik ma’nosi hosila ma’no deb nomlanadi va bu o‘zbek tilining  semasiologiyasi 

bilan  maxsus  shug‘ullangan  olim  M.Mirtojiyevning  tadqiqoqtlaridan  ham  o‘rin 

olgan.  

 

“Eski  turkiy  adabiy  til  leksikasi”  qo‘llanmasida,  shuningdek,  tushmoq  fe’li 

ham polisemantik munosabatga kirishgan so‘z sifatida qayd etiladi. Uning asosiy, 

                                                           

79

 Abdushukurov B. Eski turkiy adabiy til leksikasi. T.: Tafakkur bo’stoni, 2015. B. 103. 

---

53 

 

denotativ  ma’nosidan  tashqari  quyidagi  ma’nolari  ham  asarda  qo‘llangani  qayd 

etiladi: 

1.  Pasayib, biror darajaga yetmoq 

2.  Mustahkamlangan, qotirilgan, tutib turilgan yeridan uzilib, o‘z og‘irligi bilan 

pastga ketmoq 

3.  Umuman biror yerga borib qo‘nmoq 

4.  Biror narsa ichiga kirmoq 

5.  Havolab uchib borib o‘z og‘irligi bilan biror yerga yetmoq 

6.  Safar chog‘I biror yerda dam olish uchun  to‘xtamoq 

7.  Ma’lum bir yo‘nalishda tarqalib, muayyan nuqtaga yoyilmoq 

8.  Ilinmoq 

9.  Paydo bo‘lmoq, bosmoq 

10. Biror xonadonga uzatilmoq, kelin bo‘lmoq 

11. Ega bolmoq 

12. Biror xatti-harakatga kirishmoq 

13. Ot-ulovdan yerga, pastga tushmoq 

14. Qandaydir sabab va maqsad bilan birovning oldiga bormoq 

15. Mehmoq bo‘lmoq 

16. Boqmoq, nazar somoq 

17. Nuramoq, ag‘namoq 

18. Duchor bo‘lmoq, sodir bolmoq 

19. Yuztuban yotmoq 

20. Uzoqlashmoq 

21. Balandlikdan pastlikka, jarlikka  bexosdan tushib ketmoq 

22. Biror mansab dan bo‘shamoq, hurmat-e’tibordan chetda qolmoq 

23. Fitna qilmoq. 

24. Boshiga qayg‘u, musibat tushmoq 

25. Xabar topmoq 

26. Tarqalmoq 

27.  Homilasidan ayrilmoq 

---

54 

 

28. Ovoza bo‘lmoq 

29. Sevmoq 

30.  Yiqilmoq, cho‘kkalamoq 

31. Yonmoq, yonib, kuyib tushmoq 

32. Boshiga tushmoq 

33. Yodiga kelmoq 

34. Qo‘lga tushm oq, giriftor b’lmoq 

35. Baloga qolmoq 

Tushmoq  fe’lining  yuqorida  sanab  o‘tilgan  hosila  ma’nolari  ba’zan  ko‘makchi 

fe’lli  so‘z  qo‘shilmasi  tarkibida  ba’zan  iboralar  tarkibida  kelib  shu  ma’nolardan 

birini  anglatgan.  Masalan,  sevmoq  ma’nosda  berilgan  ko‘ngli  tushmoq  iborasi 

hozir  ham  tilimizda  faol  qo‘llaniladi.  Shuningdek,  bu  qo‘llanmada  ko‘tarmoq 

fe’lining  20  ta  hosila  ma’nosi  sanab  o‘tiladai  va  ularning  har  biriga  misollar 

berilgan. 

Qisasi Rabg‘uziy asari o‘z davrining, ya’ni XIV va undan avvalgi asrlarning 

leksik,  sintaktik  xususiyatlaridan  xabar  beruvchi  yirik  manba  hisoblanadi.  Unda 

yuqorida  tahlil  qilgan  fe’llardan  tashqari  yana  kechmoq,  yozilmoq,  saqlamoq, 

kesmoq kabi fe’llar  ham  polisemantik  munosabatga  kirishgan va ularning har biri 

turli  ma’nolarda  qo‘llanilib,  muallif  bermoqchi  bo‘lgan  g‘oyani  ifodalashga, 

shuningdek, asarning badiiy ta’sirchanligini oshirishga shu bilan birga Rabg‘uziy 

davri  tili  haqida  ma’lumot  berishga  xizmat  qilgan.  Polisemantik  so‘zlar  fe’llarda 

uchrashining asosiy sabablaridan biri esa turkiy tillarda, xususan eski o‘zbek tilida 

ham  gapning  asosini  fe’l  so‘z  turkumi  tashkil  qilgan,  ya’ni  so‘z  turkumlari 

doirasida fe’lning mavqei balandroq bo‘lgan. Shu sababli ham fe’l so‘z turkumiga 

oid leksemalar ko‘p ma’nolilikni hosil qilgan.  

 

 

 

 

 

---

55