Abdulla sher axloqshunoslik


IV BOB YANGI DAVR AXLOQSHUNOSLIGIDAGI ASOSIY



Download 10,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet72/209
Sana07.07.2022
Hajmi10,65 Mb.
#753233
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   209
Bog'liq
Axloqshunoslik (Abdulla Sher) (1)

IV BOB
YANGI DAVR AXLOQSHUNOSLIGIDAGI ASOSIY
TA’LIMOTLAR VA YO‘NALISHLAR
R E JA
1. Ovro ‘p a ma ’rifatparvarlarining axloqiy qarashlari.
2. Olmon mumtoz axloq falsafasi.
3. Noratsional axloqiy ta ’limotlar.
4. Markscha yo ‘nalish va uning tanqidiy tahlili.
5. Rus mumtoz axloqshunosligi.
Tayanch tu sh u n c h a lar
Ratsional y o ‘nalish, H is-tuyg‘u, Aql, Substansiya (Javhar), M odus, 
Erkinlik, Xudbinlik, Din, Vijdon, Q a t’iy am r, Burch, Q oniqish, Shafqat, 
Ezgulik, Yovuzlik, Halollik, M u h a b b at, Q o'rquv, Ixtiyor, Uyat.
Q adim gi dunyo m um toz ilm iy tafakkurining eng yaxshi a n ’analarini 
riv o jla n tirib , b o y itib , u n d a k o ‘ta r ilg a n m u a m m o la rg a y a n g ic h a
m unosabat ishlab chiqqan 0 ‘rta asrlar m usulm on Sharqi ta ’lim otlari 
O vro‘pa U yg‘onish davri m utafakkirlari uchun turtki boMganini aytib 
o ‘tgan edik. Sharq tafakkuri yutuqlarini tadrijiy rivojlantirgan, uyg'ongan 
O vro‘pa mislsiz parvozga shay a q l-id ro k burgutiga aylandi va u Yangi 
davr osm onida yuksak parvozga kirishdi. A xloqshunosiik borasida ham
bu parvoz o ‘zini nam oyon etdi. Inson g a h a r to m o nlam a m adaniy, erkin 
shaxs sifatidagi m unosabat en d ilik da m uayyan tarzd a yangilandi; uni 
ijodiy shaxs deb talqin va tahlil etish konsepsiyasi yuzaga keldi. Inson 
aq l-id ro k ig in a axloqning m anb ai va axloqiy tartib o tn in g asosi deb 
hisoblandi. Axloq esa insonning fikrlovchi m avjudot sifatidagi holati 
tarzid a t a ’riflandi.
1. Ovro‘pa ma’rifatparvarlarining axloqiy qarashlari
Bu davrda axloqshunosiik fan id a tu rli y o ‘nalishlar vujudga keldi. 
S h u la rd a n biri — ratsion al y o ‘n a lis h . Bu y o ‘n a lish n in g dastlab k i 
n am o y an d alarid an biri fransuz faylasufi R ene (K arteziy) D e k a rtd ir 
(1 5 9 6 -1 6 5 0 ).
www.ziyouz.com kutubxonasi


D ekartning axloqiy qarashlari asosan uning «Qalbning ehtiroslari», 
«Aqlni t o ‘g ‘ri yo ‘lga solish va ilm lardagi h aq iq atn i izlab topishga 
yo‘naltirilgan usul haqida m ulohazalar» asarida va xatlarida o ‘z aksini 
topgan. M utafakkirning inson vujudi ruhiy holatlarini tushuntirishda 
m exanikani q o ‘llashi axloqni tabiiyyot nuqtayi nazaridan talqin qilishga 
olib keldi. X atlaridan birida D ekart to ‘g‘ridan to ‘g ‘ri ehtiroslarni fizik, 
tabiiyyotchi sifatida olib qarash istagida ekanini aytadi. U insondagi 
vujudiy va sof m a’naviy tom on larni ajratib ko‘rsatadi, ham d a ularni 
b ir-b irin in g ziddi deb t a ’riflaydi. A na shu ikki to m o n o ralig ‘ida, 
D ekartning fikriga ko‘ra, olti hisdan — hayrat, m uhabbat, nafrat, istak, 
quvonch va qayg‘udan iborat hissiyotlar m aydoni joylashgan. Hislar 
bir vaqtning o ‘zida ruhni vujud va atrofdagi narsalar dunyosi bilan 
birlashtiruvchi dastlabki dastaklar (richaglar) tizim ini tashkil etadi. Ular 
qalb g‘ildiragini aylantiruvchi qayishlar va vujud harakatini uyg‘otuvchi 
kuchlar sifatida subyekt xatti-harakatiga q at’iyat ham d a barqarorlik 
bag‘ishlaydi.
U m um an olganda, D ekartning axloqiy ta ’lim otida foydalilik tam oyili 
hukm ron. Aql oz kuch sarflab, ko ‘p foyda olish uchun m uhabbat, 
quvonch, qayg‘u, lazzat singari hissiyotlarni boshqarib turadi. His- 
tuyg‘ularni tejam korlik bilan sarflash, vujud m ashinasining korxonasi 
b o ‘lm ish sog'liqqa zarar keltiradigan ortiqcha «xarajatlarni» bartaraf 
etish — D ekart taqdim etadigan eng yaxshi axloq m ana shu. Zero, 
hislar — m uayyan inson m ajburan sarflaydigan xarajat. U lar o ‘z -o ‘zicha 
em as, balki jism oniy jarayonlarga xizm at qilishi uchun mavjud: ular 
kuchlarni jam laydi, m a’lum bir obyektga qarata y o ‘naltiradi. Lekin 
hissiyotga berilish — haqiqatdan yiroqlashadigan halokatli yo‘l. O dam lar 
im kon b o richa ehtiroslarni bosishga o ‘rganm oqlari lozim . Z o tan , his- 
tuyg‘u uyg‘otuvchi narsa-hodisa asl holiga qaraganda m aftunkorroq 
ko'rinadi. Shu bois hissiyotning ratsional (aqliy) tanqidi axloqiy vazifani 
bajarishga qaratilgan. M utafakkirning fikriga k o ‘ra, donishm andlik 
ehtiroslar keltirgan baxtsizliklarni yengil kechirish va shu orqali ham m a 
narsadan lazzat topish uch u n o ‘z ustim izdan uddaburonlik bilan hukm
yurgizishga o ‘rgatadi. «Buning u ch u n esa ixtiyor erkinligidan foydalana 
bilish lozim. M en, — deb yozadi D ekart «Qalbning ehtiroslari» risolasida,
— o ‘z -o ‘zini hurm at qilishning birgina asosini bilam an, bu — ixtiyor 
erkinligim iz va o ‘z istaklarim iz ustidan hukm ron b o ‘la bilishim iz. Z ero, 
faqat ixtiyor erkinligiga bog‘liq xatti-harak atlarim izgina bizning yo 
m aqtov yo tan b eh olishim iz uch u n asos b o ‘la oladi. Ixtiyor erkinligi
www.ziyouz.com kutubxonasi


bizga o ‘z ustim izdan h u km ronlik qilish huquqini beradi va shu bilan 
b izn i qay darajadadir X udoga o ‘xshashligim izni t a ’m inlay di, faqat 
ju r’atsizligim iz tufayli bizga 
U in ’o m etgan h u q u q n i y o 'q o tm asak
b o ‘lgani»‘ .
D e k a rt «Usui haqida m ulohazalar» risolasining «U shbu usuldan 
chiqarilgan bir necha axloqiy qoidalar» deb atalgan uch inch i qism ida 
o ‘zi am al qilgan axloqiy qoid alarni tak lif etadi. Bu qoidalarda faylasuf, 
b irin c h id a n , o ‘z m am lakati q o n u n la ri va u rf-o d a tlarig a b o ‘y sunib, 
b o la lig id a n o ‘zi tarb iy alan g an d in iy e ’tiq o d n i m ah k a m tu tg a n in i; 
ikkinchidan, kuchi yetganicha o ‘z x atti-h arak atlarid a q a t’iy va qoim
boMishga, o ‘ylab ish tutishga keyingi pushaym on yoki vijdon azobiga 
o ‘rin qoldirm aslikka intilganini; u ch in c h id an , taq d irn i em as, a w a lo , 
o ‘z in i yengishga, d un y o ta r tib o tin i e m a s, b a lk i o ‘z x o h ish la rin i 
o ‘zgartirishga harakat qilganini: t o ‘rtin c h id a n , m azku r uch qoid ani 
haq iq atn i izlashga bag‘ishlangan hayotida foydalanib kelganini ham d a 
shu tufayli bu dunyoda eng to za, eng yoqim li b o ‘lgan lazzatga k o ‘p b o r 
erishganini aytadi. Lekin, u m azkur qoidalarning vaqtinchalik xususiyatga 
ega ekanini, aslo m utlaqlik yoki m angulik m aqom iga d a ’vo qilm asligini 
h am t a ’kidlab o ‘tadi.
N iderlandiyalik faylasuf B enedikt (B aru x ) S pinoza (1632 — 1677) 
axloqshunoslik borasida D ek artn in g ratsional qarashlarini davom ettirdi 
va yanada yuksak bosqichga olib chiqdi. U n in g bu jih a td a n «X udo, 
inson va uning baxti haqida qisqacha risola» (1660), «llohiyot va siyosat 
risolasi» (1670) va «Axloqshunoslik» (1677) asarlari diqqatga sazovordir.
Spinoza Xudoni — tab iat, tab iatn i — X udo tarzida talqin etadi. 
X u d o — yagona substansiya (ja v h a r), b a rc h a h o d is a la r va y ak ka 
narsalarning ilk asosi. U abadiylik va cheksizlikka ega, yaratilm agan 
h am d a hech qachon yo‘qolm aydi. U nga ikki belgi — sifat xos: biri — 
ko‘lam , ikkinchisi — tafakkur. Y a ’ni tab iatd a n am oyon boMgan X udo, 
substansiya, azaliy va oliy ong. Substansiya o ‘zi uch u n o ‘zi sababdir, 
deydi mutafakkir. U substansiya va uning sifatlarini talqin etishda m odus 
tushunchasini kiritadi. M odus deganda faylasuf substansiyaning olam dagi 
k o ‘p d a n k o ‘p rang-barang h o d isalar va narsalar k o ‘rinishida nam oy on 
b o ‘luvchi holatini tushunadi. F ay lasu f substansiya va uning sifatlarini
— yaratuvchi tabiat, m oduslarni esa yaraluvchi tabiat deb ataydi. D em ak, 
substansiya olam ning yagona ibtidosi sifatida o ‘zi uch u n h am , olam dagi

Download 10,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   209




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish