111. Афғонистон масаласи. Afg'oniston oxirgi 100 yillikdagi dunyodagi notinch va bu notinchlik doimiy davom etgan davlatlardan biridir. Afg’onistondagi harbiy-siyosiy inqiroz va Tojikistondagi barqarorlikning yo’qligi to’laligicha Markaziy Osiyoning barqarorligiga ta’sir etmay qolmaydi1. O'z tarixida birinchi marta pashtunlar sulolasi tomonidan faqatgina XVII-asrga kelibgina Afg'on davlatchiligiga asos solindi. XVIII-asrga kelib esa Afg'on mustaqil qirolligi tashkil etildi. 1880-1901- 10yillarda Afg'oniston haqiqiy mustaqil davlat sifatida tarixida birinchi va oxirgi (hozircha) marta o'z siyosatini yurgizdi. Lekin bu holat uzoqqa cho'zilmadi, albatta. Uning Evrosiyo qit'asining qoq markazida joylashganligi va qudratli imperiyalar orasida siqilib qolgani bu mamlakatning fojeali taqdiriga sabab bo'ldi desak adashmaymiz. Afg’onistonning geografik joylashuvi va xalqining xarakterli jihatlari Markaziy Osiyodagi ishlarda shunday siyosiy ahamiyatlilik berish mumkinki, uni deyarli maqtab ko’rsatishning iloji yo’qXalqaro munosabatlarda bugun konsensusning “Afg’oniston varianti” ham paydo bo’lgan desak mubolag’a bo’lmaydi. Konsensusda “afg’on variant”ning xarakteri shundan iboratki, unda tomonlar kelishivi yuzakichilikka asoslanib, amalda o’z bilgan yo’llaridan qolishmaydi. Shuning uchun ham Afg’onistondagi guruhlar o’rtasidagi shu vaqtgacha imzolangan yoki kelishilgan bitimlar rasmiy va nazariy jihatdan benuqson bo’lishi mumkin, biroq ularning amaliyotga yaramayotganligini afg’on fojeasining serqirraligini ko’rsatib turibdi1.Sovuq urush davomida AQSh va G'arbiy Yevropa mamlakatlari bu blokning nozik joylarini axtarishar edi. Bu strategik doktrinani amalga oshirishda Afg'oniston va Pokistondagi nozik siyosiy ahvol va separatizm G'arb davlatlari yumushlarini birmuncha yengillashtirdi. “Uchinchi dunyo mamlakatlarining ko’p qismi tarixga shunday bo’lib kirdiki, ular ko’p yillar davomida nizolar hududi bo’lib qoladilar”1. O'sha davrdagi Afg'onistonning ahvoli hozirgi ahvoldan unchalik ko'p yaxshiroq emas edi. O'zining 20 millionlik aholisi ma'lum bir millatni emas, balki demografik massani ko'proq aks ettirar edi. 80% aholi Sunniylardan, 15% Shialardan va qolgan 5% aholi Sixar, Hindiylar va Buddistlardan tashkil topgan edi. Garchi katta to'qnashuvlar Shia va Sunniy musulmonlar orasida yuz bergan bo'lsa ham, boshqa din vakillarining o'z e'tiqodi oqibatida qurbon bo'lishlari bu hududda ko'p kuzatilgan. Millatlar orasidagi to'qnashuvlar ham bu mamlakatni tashqi kuchlarga o'ta ta'sirchan bo'lib qolishiga sabab bo'ldi. Undan tashqari qo'shni Pokistonda istiqomat qiluvchi pashtun aholisining bosimi to'g'ridan-to'g'ri Afg'onistonga va Pokistonga ta'sir qilib kelmoqda edi. Hatto pashtunlar orasida Pashtuniston davlatini tuzish rejalari ham yo'q bo'lgan emas.