А. Пирматов, С. Л. Матисмаилов, Қ.Ғ

 
1- йўналтирувчи паррак ; 2- урувчи пичоқ; 3- сўрувчи қурилма;
φ
- ростланиш бурчаги 
Йигириш корхоналарида қўлланилаѐтган тозалаш машиналарини 
шартли равишда уч турга ажратиш мумкин: Дастлабки, асосий ва 
аэродинамик тозалаш машиналари. Титиб - тозалаш агрегатларида тозалаш 
машиналарининг 
юқоридаги 
тартибда 
ишлатилиши 
толаларнинг 
шикастланиши камайишига ва маҳсулот сифати ошишига хизмат қилмоқда.
Бу усулда тозалаш органларининг зарбий кучлари тутамга 
йўналтирилган, у таъминлаш органларининг остидан чиқиб туради. Зарбалар 
таъсирида тутуам силкинади, деформацияланади ва шунда тутамдан кичик 
чалар ажралади. 
Механикада бу зарбий таъсирлар куч импульсы деб юритилади. 
Тутуамни исталган жойига таъсир қилаетган куч имульси(
i
j
), маълум 
вақт 
t

ичида таъсир этилган кучга
i
p
тенг.
t
Р
j
i
i



Р
— тутуамга таъсир этилган зарб кучи 
t

— зарб берилган вақт, жуда кичик миқдорда. 
Тутуамдаги толаларнинг ўзаро қаршиликларини камайтириш учун
импульс
1
I
ҳажмини аниқлаш керак. Машинада тозалаш органининг айланиш 

---

37 
тезлиги ошиб бориши билан 
t

камайиб боради ва зарб кучи Р ортиб боради, 
мана шу куч бародкадаги толаларнинг қаршиликларини камайтиради. 
Бародкага зарб берилганда таъсир этаетган куч таъсирини кўриб 
чикамиз (18-расм). Бу куч зарб нуқтасига тозалаш органининг зарб 
бериладиган қисми траекторияси бўйлаб йўналтирилган. Уни иккита ҳосил 
қилувчи кучларга ажратамиз: 





2
1
P
P
P
18-расм. Қисилган ҳолатда толаларга зарб бериш 
1
P
кучи пастки таъминловчи цилиндр маркази билан зарб нуқтасини 
бирлаштирувчи чизиққа йўналтирилган. Бу таъсир натижасида бародка 
сиқилади ҳамда зичланади ва 
1
P
кучини пастки таъминловчи цилиндрлага 
узатади. 
2
P
кучи зарб нуктасидан 
1
P
га перпендикуляр йўналтирилган бўлиб, у 
бародкадаги тола ларининг боғланишига таъсир этади ва ушбу боғланишни 
бузади ҳамда тола ларини бародкадан ажратади. 
Тола идаги боғланишни қисилган ҳолатда камайтириш учун зарбнинг 
юқори жадалда бўлишлиги лозим, чунки кучнинг маълум қисми бародкани 
сиқилишига сарф этилади ва бунда титилишга қаршилиги ортади. Лекин 

---

38 
қисилган ҳолатда тозалашда тола ларидаги боғланиш иикинчи бир куч
2
P
ѐрдамида камайтирилади. 
Тозалаш тезлигини бародкани келтирилган қалинлигига қараб ошириш 
мумкин, ундан кўп оширилса бунда толаларни шикастланишига олиб келади. 
Бу усулда тозалаш органлари сифатида козикчалар ва пичоқлардан 
фойдаланилади, бунда уларнинг зарбалари ҳаво оқимида ҳаракатланаѐтган 
толали маҳсулот чаларига йўналтирилган бўлади. Пичоқлар ўзларини 
ҳаракатида толали лардан олдинроқ ҳаракатланиб уларга зарбий таъсир 
кўрсатишади. 
19-расм Эркин ҳолатда толага зарб бериш 
Зарба берилганда толага таъсир этадиган Р кучни кўриб чиқамиз. 
Тола ини бир бирига боғланган ҳамда массалари 
1
m
ва 
2
m
бўлиб, ҳамда А ва 
В нуқталарида жойлашган деб тассавур қиламиз. А нуқтадаги 
1
m
массага Р 
куч таъсир этади. Бу куч чага йўналтирилган зарба тегишли траектория 
буйича: пичоқнинг зарбий қисми ҳаракати. Уларни иккита геометрик ташкил 
этувчи кучларга ажратамиз: 





2
1
P
P
P
1
P
такшкил этувчи куч ВА чизиғи бўйича йўналтирилган, нинг иккита 
массасани бирлаштиради. Бу куч таъсирида чада чўзилиш содир булади, 
бунда ѐки ВА боғланишни узиб ва ни иккига ажратиб ташланади, ѐки 

---

39 
мустаҳкам боғланишга эга бўлган да
2
m
массали инерциядан ҳоли бўлиб, 
бутун ни пичоқ тезлигига қаратиб ҳаракатлантириши мумкин. 
2
P
ташкил этувчи куч ВА боғланишга перпендикуляр ҳолатда 
йўналтирилган бўлиб, у 
1
m
массани 
2
m
массаси атрофида айлантиришга 
ҳаракат қилади.
Кўриниб турибдики эркин усулда тозалашда қисилган ҳолатда тозалашдан 
кўра тозалаш ҳамда тола чаларига зарбий таъсирлар жадаллироқ кечади.