A. N. Samadov, O. S. Jumanov

Yoritish  elektr  asboblari.  Uning  asosiy  qismi  yoritish  manbaidir. 
Ish  tarziga  qarab  cho„g„lanuvchi  va  lyuminessent  lampalar  turlariga 
bo„linadi. 
1.Cho„g„lanuvchi  lampa  qattiq  jismlarning  issiqlik  ta‟sirida  nur 
sochishiga  asoslangan.  Asosiy  qismlari  shisha  ballon,  burama  volfram 
simi,  nikel  elektrodlari  va  sokoldan  iborat.  Burama  simni  molibdcn 
tutqichlar  ushlab  turadi.  Elektrodlar  shisha  oyoqchasi  orasidagi  platmit 
simlari  orqali  sokolga  ulangan.  Volfram  simi  tok  ta‟sirida  2500°C  gacha 
qizib,  sarg„ish  nur  sochadi.  Bunday  lampalarni  ishlab  chiqarish  birinchi 
bor  1879-yili  Tomas  Edison  (AQSH)  va  Svan  (Buyuk  Britaniya) 
tomonidan joriy qilingan. 
Lampalar  ballon  ichidagi  muhitga  qarab  vakuumli,  argonli  va 
kriptonli  bo„ladi.  Vakuum  sharoitida  cho„g„lanib  turgan  volfram  tez 
bug„lanadi.  Shuning  uchun  bunday  lampalar  kam  quvvatli  (25  W  gacha) 

---

223 
 
qilib  chiqariladi.  Argon  va  azot  gazlari  to„ldirilgan  lampalarda 
volframning  bug„lanishi  sekin  bo„lganligi  sababli  ularning  quvvali  1500 
W.  gacha  bo„lishi  mumkin.  Kripton  gazi  to„ldirilgan  lampalar  issiqlikni 
ko„p  o„tkazmasligi  sababli  8%  dan  ko„proq  nur  sochadi..  Ammo  kripton 
gazi tanqisligi uchun ular ixchamroq qo„ziqorin shaklida kam quvvatli (40-
100 W) va burama simi ikki qavatli qilib tayyorlanadi. 
2.Lyuminessent lampalar  silindr shaklidagi shisha naychadan iborat. 
Ichi  surma  va  marganes  bilan  faollashtirilgan  kalsiy  galofosfat  tarkibli 
lyuminofor (lot. nur tarqatuvchi) bilan qoplangan. Naycha bir tomchi (0,1 
g)  simob  qo„shilgan  argon  gazi  bilan  to„ldiriladi.  Uning  ikki  tomoniga 
bariy,  kalsiy  va  stronsiy  bilan qoplangan  volfram  burama  simi  joylangan. 
Ularga  ketma-ket  drossel,  kondensator  va  starter  ulangan.  Lampa  elektr 
tarmoqqa  ulanganda  starter  uni  qisqa  muddat  ichida  ulab  uzadi.  Natijada, 
drosselda 1000 V li teskari kuchlanishdagi tok hosil bo„ladi. Volfram simi 
1000°C gacha qizib, ustidagi metallar qatlamidan elektronlar uchib chiqib, 
simob  atomlarining  ichki  elektronlarini  tashqi  orbitalarga  ko„chiradi. 
Elektronlar tezda o„z joylariga qaytib, zarba natijasida olingan energiyani 
ultrabinafsha  nurlari  shaklida  qaytaradi.  Nurlar  lyuminofor  tomonidan 
yutilib, ularning uzunligi uzaytiriladi va ko„zga ko„rinarli holda sochiladi. 
Lyuminofordan  ularning  tarkibiga  qarab  quyosh  nuriga  turlicha 
o„xshashlikda  bo„lgan  nurlar  sochiladi.  Bu  lampalarning  foydali  ish 
koeffitsiyenti  0,15-0,25  ga  yetadi  va  15  ming  soatgacha  xizmat  qiladi. 
Ularning  kamchiligi  kondensatorlari  buzilganda  shovqin  chiqarishi  va 
salqin havoda ishlamasligidir.