A k s iy a d o r L ik k o m paniyasi bosh t a h r ir iy a t I t o s h k e n t

7
,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Lobar  yana  qo  lini  tortib  oldi.  Tuflisining  uchi  bilan 
hali  qurib  ulgurm agan  yem i  chiza  boshladi.
—  T o ‘yga  borasanm i?  —  IJning  chehrasi  yana  ham  
qizarib  ketdi.
—  Voy,  rostdanm i?  —  M uqaddam   uni  m ahkam  
quchoqlab,  u  yuzidan-bu  yuzidan  o ‘pib  oldi.  —  0 ‘sha... 
Jahongirgam i?
Lobar  quvonchini  yashirolm adi  shekilli,  uyalgan 
bo ‘ldi.
—  H a...  —  dedi  sekingina  bosh  silkib.
K elinlar  tushgan  avtobus  O ynatog1  qishloiga  kun- 
botar ch o g ‘i  kelib to ‘xtadi.  Yonbosh  tom ondagi  tik  k o‘ta- 
rilib  turgan  sip-silliq  c h o ‘qqi  botayotgan  quyosh  nurida 
targ ‘il alanga bo‘lib yonar,  butun qishloq uning shafag‘ida 
olovlanib  ko‘rinardi.  A llanechuk  afsonaviy,  hazin  bir 
m anzara hali  kurtak yozm agan dov-daraxtlarga ham , pas- 
tak  uylar ustiga  harn olovli soya tashlab turardi.
“ O ynatog1  degancha  bor  ekan!”  —  M uqaddam   avto- 
bus  derazasidan  m o ‘ralab,  atrofni  tom osha  qila  boshladi.
Qishloq  kichkiriagina  edi.  Y arm igacha  toshdan  devor 
urilgan  loy  tom li  uylar,  echki  qiylari  sochilib  yotgan 
shag‘al,  egri-bugri  ko‘chalar,  katta-k atta  chinorlar  hazin, 
 ychan  tuyg‘ular  uyg‘otardi  unda.  Q ayerdadir  soy 
shovullar,  to g‘  ungurlarida  hali  qo r  erim agan  b o ‘lsa 
kerak,  allanechuk  tezak  isi  aralash  sovuq  shabada  esib 
turardi.
M uqaddam   ko ‘pdan  buyon  —  bir  vaqtlar  o ‘quvchilik 
paytida  sinfdoshlari  bilan  sayohatga  chiqqanidan  beri 
tog‘ni  k o‘rm agan,  shuning  uch u n m i,  bu  yem ing  rang- 
barang  m anzarasi  unga  quvonch  baxsh  etardi  Alla- 
qayerda  radio  karnayj  shang‘illaydi,  sigirlar  m a’raydi, 
qishloq  ahli  oqshom   taraddudida  yelib-yuguradi.
K o ‘c h a 
ich k arisid a 
su rn ay  
to vushi 
eshitildi. 
M uqaddam   yonida  o ‘tirgan  Lobar  o ‘zining  qoMini 
m ahkam   ushlab  olganini  sezib,  burilib  qaradi.  U  oppoq 
ro ‘m olga  burkanib,  engashib  olgan  edi.
—  K uyovlar  kelishyapti,  —  dedi  M uqaddam   ro ‘mol 
ustidan  uning  qulog‘iga  shivirlab.
Lobar  uning  qoMini  tagMn  ham   m ahkam roq  qisdi.
—  Q o ‘rqyapm an.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

U lar  boshqa  gaplasha  olishm adi.  G uldasta  ko‘targan 
yigitlar  avtobusni  o ‘rab  olishdi.  Pastdan  hayajonli  qattiq- 
qattiq  tovushlar  eshitildi.
—  Kelin  tushm aydim i?
—  Olib  tushsang-chi,  Jahongir!
Old  tom ondagi  eshikdan  kattakon  guldasta  ko'tarib 
kuyov  chiqdi.  U  jingalak  sarg‘ish  sochi  ustidan  chust 
d o ‘ppi  kiyib  olgan,  k kish  ko‘zlarida  o ‘t  chaqnab jilm a- 
yar  edi.
L obam i  bir  q o iid a n   kuyov,  ikkinchisidan  M u- 
qaddam   ushlab,  pastga  olib  tushishdi.  T o r  ko‘cha 
odam lar  bilan  to ‘lib  ketgan,  oyoqostini  k o ‘rib  b o ‘lmas, 
hali  qurim agan  silliq  toshlar  ustidan  sirg‘anib-sirg‘anib 
borishardi.  Ikki  tom ondagi  pastak  devorlar  ortidan 
xotin-xalaj  m o ‘ralashar,  baqirib-chaqirib  kelinni  ko‘rsa- 
tishar  edi.
M uqaddam   bir  q o lid a   Shavkatni  ko ‘tarib  olgani 
uchun  qiynalar,  am m o  L obam ing  bilagidan  m ahkam  
tutib  borardi.
—  Ehtiyot  b o‘l,  qoqilma!  —  derdi  u  hadeb  bir  gapni 
takrorlab.
Kichkina  eshikdan  kirib  borishganida  yigitlar  qiy- 
chuv  ko ‘tarib  “T o ‘ylar  m uborak” ni  aytishdi.  Allakim 
sochqi  sochdi.  Keyin  sum ay  ezib-ezib  nola  chekdi.
Bunaqa  paytda  har  bir juvon  o ‘zining  kelinlik  dam i- 
ni  eslaydi.  M uqaddam   ham   o ‘zining  ilk  bor  yor-yor 
bilan  A lim ardon  akasinikiga  kirib  borganini  esladi-yu, 
hayajonlanib  ketdi.
Hovli  o ‘rtasida  lovillab  yonib  turgan  gulxan  yonidan 
o ‘tib  t rga  chiqishdi.  H am m a  chapak  chalib,  kelin-ku- 
yovni  olqishladi.
M uqaddam   stol  oldiga  o ‘tirganidan  keyingina  atrofga 
razm  soldi.  K attakon  hovlining  to ‘rt  chekkasidagi  stol- 
larga  m eh m onlar  tizilishdi.  Havo  salqin,  etak  tom on- 
dan —  shovullayotgan  soydan  sovuq  sham ol  esadi.  U 
sham ollab  qolishidan  c h o ‘chib,  Shavkatni  bag‘riga bosdi.
T o ‘y  qizib  ketganida  Shavkat  uxlab  qolgan  edi. 
M uqaddam   uni  h am on  bag‘riga  bosib  o ‘tirar,  o ra-cho ra 
Lobam i  ovqat  yeyishga  qistab  q o ‘yardi.
T og‘  ustida  yirik-yirik  yulduzlar  yondi.  Q op-qora 
tiniq  osm onda  ular  gavhar  donalariday  yashnab  ko‘rina- 
di,  ju d a   past  tushib  qolganga  o ‘xshaydi.  N egadir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M uqaddam ning  k o ‘ngli  xijil  bo‘Ia  boshladi.  U  uyiga  ket- 
gisi  kelardi.
Kelin  tarafdan  kelgan  qiz-juvonlar  o ‘rtasida  shivir- 
shivir  gap  yurib  qoldi.
—  Avtobus  ketayotganm ish...
M uqaddam   L rb a m i  bilagidan  ohista  tutib,  sekingina 
shipshidi:
—
  M en  ham   ketam an.
—  Yotib  qolam an,  dem aganm iding!  —  Lobarning 
astoydil  xafa  boMgani  ovozidan  bilinib  turardi.
M uqaddam   chin dan  ham   M ardon  akasiga  “ Bugun 
qaytm aym an”  degan,  hozir  ham   beqadrlik  qilib,  Lobarni 
tashlab  ketgisi  k d m as,  am m o  qoMida  uxlab  qolgan. 
Shavkatni  o ‘ylabrni,  k o ‘nglida  tushunib  b o ‘lmas  bir 
 ashlik  uyg‘ongani  u ch u nm i,  fikridan  qaytgan  edi.
—  Y o'q,  ketm asam   b o ‘lmaydi.
U  sekingina  sirg‘alib  chiqdi-yu,  tashqariga  y o ‘l  olgan 
xotinlarga  ergashdi.
C horak  soatlardan  keyin  avtobus  chiroqlari  past-u 
baland  tog‘  y o ‘llarini  avaylab  paypaslagancha  yurib 
ketdi.
*  *  *
M uqaddam   o ‘z  darvozasi  oldiga  yetib  kelganida  tun 
yarm idan  og'gan,  oy  allaqachon  botib  ketgan  edi. 
D erazalarda  ham ,  darvozada  ham   chiroq  ko‘rinm asdi.
—  Adang  ishdan  kelm abdilar,  —  dedi  M uqaddam  
xuddi  tushunadiganday  Shavkatga  qarab.  U  y o ‘lda 
uyg‘ongan,  am m o  g‘ingshim ay jim gina  kelayotgandi.
M u q ad d am  
darvoza 
p esh to qid ag i 
teshikchaga 
c h o ‘zilib  q o ‘l  suqdi.  Kalit  yo‘q  edi.
“Tashlab  ketm abdilar-da,  —  dedi  u  pichirlab.  — Voy, 
esim  qursin,  o ‘zim da  ham   b o r-k u ” .  U   ketayotganida 
k alitnin g 
b ittasini 
tashlab 
k etg an in i, 
ikkinchisini 
yom g‘irp o ‘shining  ch ntagiga  solib  olganini  esladi.
H avo  ochiq  boMgani  uchunm i,  salqin  sham ol  esib 
turardi.  M u qaddam   bolaning  sham ollab  qolishidan 
c h o ‘chib,  shosha-pisha  eshikni  ochdi.  G ‘ishtin  zinalar- 
dan  ayvonga  chiqdi.  C hiroqni  yoqdi.
Xuddi  shu  payt  yotoqxona  ichida  chiroq  yongani 
eshik  oynasidan  k rindi.  Ichkaridan  kalit  shiqirlab 
eshik  lang  ochilib  ketdi.
~ 
“ S
 
i i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M uqaddam   q o ‘rqqanidan  birdan  orqaga  chekindi. 
Bolani  tashlab  yuboray  dedi.  Eshik  oldida  ich  kiyimdagi 
A lim ardonning  gavdasi  ko‘rindi.
—  O dam ning  yuragini  yorib  yuboray  dedingiz!  — 
M uq add am   erkalash  ohangiga  t o ‘lgan  ovoz  bilan 
A lim ardonni  koyidi.  Keyin  jilm ayib  Shavkatni  baland 
ko ‘tardi.  —  M ana,  bizlar  keldik...
U  A lim ardonning  chehrasiga  qarad i-yu,  q o ‘rqib 
ketdi.  Erining  turqi  shu  topda  dahshatli  bo ‘Iib  ketgandi. 
U ning  rangi  quv  o ‘chgan,  negadir  titrar,  k zlarining 
qorachig‘i  kichrayib,  dum -d u m alo q   bo ‘lib  qolgandi. 
N ihoyat,  uning  tili  kalim aga  keldi:
—  M uqad...
M u qaddam   hayron  b o ‘lib,  ichkariga  m o ‘raladi. 
A w aliga  hech  nim a  tushunm adi.  D ivan-karavot  ustida 
q o ‘rquvdan  sh u m sh ay ib   o ‘tirg an   y arim -y aJan g ‘och 
xotinni  ko‘rdi-yu,  birdan  ham m asiga  tushundi.
—  A-a-a!  —  deb  qichqirib  yuborgancha,  dahshat 
ichida  orqasiga  chekindi.  Ayvonning  burchak-burchak- 
lari,  jim jit  hovli  iztirobli  chinqiriqdan  lanzaga  keldi.
—  A-a-a!!
Shavkat  q o ‘rqib  ketib,  chirillab  yig‘lay  boshladi. 
M uqaddam   uni  bariga  bosganicha  hovliga  otildi...
...  A lim ardon  turgan  yerida  haykalday  qotib  qolgan, 
hozir  nim adir  qilish  kerakligini,  qandaydir  m uhim ,  juda 
m uhim   bir  ish  qilish  zarurligini  bilar,  am m o  o ‘ylab  topa 
olm asdi.  H a,  topdi!  Shavkatni  olib  qoiishi  kerak!
U  o ‘zi  qilib  yurgan  ishlari  uch u n   qachondir  javob 
berishga  m ajbur  bo ‘lishini  olldindan  bilar,  am m o  bu  kun 
xuddi 
shu 
bugun 
yetib 
kelishini 
b ilm agan 
edi. 
“ Kelm aym an  deb  ketgan  odam   qaytib  kelishini  kim 
bilibdi?!”  Bir  lahzada  uning  xayolidan  bir  kechalik  huzur 
uchun  Klarani  uyiga  olib  kelib,  kechirilm as  xato  qilib 
q o ‘ygani,  endi  ham m asi  tam om   bo ‘lgani  chaqm oqday 
yaraqlab  o ‘tdi.  Bu  xato  boshqa  hir  fojiani  boshlab  keli- 
shini,  M uqaddam   uni  hech  qachon  kechirm asligini  endi 
aniq  tushundi  Oxirida  eng  katta  fojiani  ham   tushundi. 
Y o‘q,  u  o ‘g‘lini  —  o ‘zi  uchun  shu  qadar  yaqin  bo‘lib 
qolgan,  yuragining  bir  parchasiga  aylangan  Shavkatni 
endi  hech  qachon  k o‘rolm asligini  o ‘yladi-yu,  zinadan 
yalang  oyoq  pastga  otildi.  Y o‘q,  yalinib-yolvorib  b o ‘lsa 
ham   to ‘xtatib  qolish  kerak!
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A lim ardon  zax  yerda  sakrab-sakrab  M uqaddam ning 
ketidan  yugurdi.  D arvoza  tagida  yetib  oldi.
—  M uqad...  —  dedi  halloslab
M uqaddam   keskin  o ‘girilib  qaradi.  U   entikib  nafas 
o lar,  q o ro n g ‘ida  o ‘t  b o ‘lib  yonib  tu rg an   k o ‘zlari 
charaqlar  edi.
—  M uqad...  —  dedi  A lim ardon  q o i   c h o ‘zib.  — 
M en...
—  Q och,  vijdonsiz!  Y o ‘qol,  iflos!  Yuvuqsiz!  —  dedi 
M uqaddam   chinqirib.  Birdan  q o iid a n   Shavkat  sirg‘alib 
tushib  ketayotganini  sezib  qoldi-da,  k o ‘tarib  m ahkam  
bag‘riga  bosdi.
Eshikdan  otilib  chopib  chiqib  ketdi.  U  yigiagisi 
kelar,  am m o  y ig ia y   olmas,  turtin ib -tu rtin ib   chopib 
borar,  bola  chirillab  y ig ia rd i.  Bir  yerga  borganda  oyoi 
toyib  ketdi.  A m m o  S havkatni  q o ‘yib  yuborm adi. 
C h o ‘kka\ab  olganicha  bolani  m ahkam roq  bag‘riga  bosdi. 
Beixtiyor  orqasiga  qaradi.  K attakon  uy  vahim a  ichida 
qorayib  ko ‘rinar,  bitta,  faqat  bitta  derazadan  iflos  nur 
t o ‘kilib  turardi.
Shundagina  u  Shavkatning  boshiga  yuzini  bosgancha 
o ‘ksib-o‘ksib  y ig ia b   yubordi.  Ha,  u  sezar  edi.  Erining 
sayoqligini,  o ‘ziga  xiyonat  qilayotganini  sezardi.  A m m o 
bu  xayoldan  dahshatga  tushib,  o ‘zini  aldar,  uni  pok  deb 
o ‘ylashga  m ajbur  etardi.
Bir  vaqtlar  m ana  shu  uyga  yor-yor  bilan  kirib  kel- 
ganini  haligina  orciqib  eslamaganmidi!
H a,  bu  yuvuqsiz  boshidan  uni  baxtiqaro  qilgan  edi. 
O xirida  ham   baxtsiz  qildi!  S huncha  yiltardan  beri  bir 
so ‘zini  ikki  qilm ay  hukm iga  b o ‘ysunib  kelganida,  vaqti 
kelib  allaqanday  xotinlar  bilan  to ‘shagini  harom   qilishi- 
ni  bilganida  edi!
B unchalar  sh o ‘r  b o im a s a   bu  peshanasi!
U   ham on  hiqillab-hiqillab  borar,  qayoqqa  ketayot- 
ganini  o ‘zi  bilm as,  uyiga  qaytay  desa,  badjahl  otasining 
 azabidan  q o ‘rqar,  o sm on-u  falakda  osilib  turgan  yul- 
duzlar  sovuq  ko ‘z  yosh  to ‘kib  yum -yum   y ig ia r,  faqat 
Shavkat  ovunib  qotgan  edi.  U   onasiga  nim a  b o ig an in i 
tushunm oqchiday  q oro n g ‘ida  ko ‘zlarini javdiratib  borar- 
di.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Quyosh  baxtidan  entikkanlarga  ham ,   am idan  bag‘ri 
qon  b lganlarga  ham   baravar  nur  sochaverar  ekan.  U ch 
haftadan  buyon  M uqaddam larning  g‘am   yukini  ko‘tarol- 
may  jim jit  b o ‘lib  qolgan  kaftdek  hovlisida  b ahor  gurul- 
laydi.  T ip-tiniq,  ch u q u r  osm onda  tog ‘-to g ‘  hulutlarni 
ko‘chirib yurgan  k o ‘klam  sabosi  el  qatori  bu  hovliga  ham  
iliq  tom chilar  purkab  o ‘tdi.  Hovlidagi  bir  tup  o ‘rik 
shoxlarida  qinidan  chiqqan  dovuchchalar  m o“raladi. 
Burchakdagi  oshxona  tom ida  ch u ch m o m alar  ochildi. 
Hovuzcha  oldida  M uqaddam   qizligida  dadasiga  janjal 
qilib  ektirgan  bir  taxta  o ‘sma  yana jo n lan ib   qoldi.  M ana 
shu  o ‘sm alar suvi  bir vaqtlar uning q u nduz  qoshida yash- 
nagan  edi.
E ndi-chi?  U  o ‘sm ani  nim a  qilsin?  Kimga?  N im aga? 
Kim  uchun  q o ‘yadi?
M u q ad d am  
afsus 
bilan  
x o ‘rsinib 
q o ‘ydi. 
U 
Shavkatning  yaktakchalarini  yuvib  o ‘tirar,  iliqqina  oftob 
yelkalarini  qizitar,  jom ashovdagi  oppoq  k o‘pik  sachrab- 
sachrab  ketardi.
M uqaddam   hech  nim ani  o ‘ylagisi  kelm as,  am m o 
g‘amgin  xayollar  yuragini   ijimlardi.
C hiqqan  qiz  chiyriqdan  tashqari,  deydilar  U  qaytib 
kelgan  kunidan  boshlab Anzirat  xolaning  boshiga to g ‘day 
g‘am  tushdi.  O na  har  kuni  uni  koyiyverib  charchadi. 
M uqaddam   b o lg a n   gaplarning  ham m asini  aytib  berdi. 
Endi  hech  qachon  qaytib  borm asligini  ham   aytdi.  R ost- 
da,  nimaga  borsin?  Qaysi  qilgan  yaxshiliklariga? T o ‘ydan 
keyin  u c h -to ‘rt  oy  o ‘ynab-kulgani  b o ‘lmasa...
Endi  o ‘ylab  qarasa,  A lim ardon  uni  qilcha  ham   qadr- 
lam agan  ekan. 
N im a  qilsa  o ‘zi  u c h u n   qilarkan. 
M uqaddam   unga  bir  oqsoch  bo ‘lib  qolgan  ekan.
Y o‘q,  hecham   qaytib  borm aydi.  Yelkasining  chuquri 
k rsin  o ‘sha  uyni!
M uqaddam larning  xonadoni  o ‘sha  kundan  beri  yana 
bir  q rqinchli  voqeani  kutib  yashardi.  Otasi  bir  oycha 
ilgari  Boysunga  —  uzoq  bir  qarindoshinikiga  ketgan, 
uydagi  gapdan  bexabar  edi.  O na-bo!a  erta-in d in   qaytishi 
kerak  b o ‘lgan  otani  yurak  hovuchlab  kutishardi...
Ichkaridan  bola  yig‘isi  eshitildi.  M uqaddam   shosha- 
pisha  q o ‘lining  ko‘pigini  bir  chekkada  yotgan  sochiqqa
•  •  •
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

artib  yugurdi.  O ynaband  ayvonning  eshigini  sharaqlatib 
ochib  kirdi.
A nzirat  xola  ikki  bukilgancha  Shavkatni  belanchak- 
dan  olm oqchi  bo  lar,  doka  ro'm o li  sirg‘alib  yelkasiga 
tushib  qolgan,  oppoq  sochlari  to ‘zg‘ib  ketgandi.  U 
ovozini  baralla  q o ‘yib  A lim ardonni  qai]g‘ardi.
—  Xudoyo  yigit   lsin.  Yigitgina  o ‘lm asa  rozi  em as- 
m an.  Bolaning  ko‘z  yoshi  ko‘r  qilm asa,  rozi  emasm an!
M u q ad d am  
vigMayotgan 
S h av katn i 
on asining 
qoMidan  oldida,  bag‘riga  bosdi.
—  Ungayam   boqqan  balo  bordir,  yigitgina  o ‘lgur!  — 
Anzirat  xola  bolaning  h o ‘l  boMgan  taglik  k o‘rpachasini 
alm ashtirdi-yu,  M uqaddam ga  zarda  bilan  qarab  q o ‘ydi. 
M uqaddam   onasiriing  toliqqan  chehrasiga,  kasalm and- 
likdan  m ilklari  shishib  ketgan  ko ‘zlariga,  oppoq  sochla- 
riga  qarab  turib,  rahm i  keldi.  S huncha  yillar  azob  che- 
kib,  o ‘zini  katta  qilgani  yetm asm idi?  Keksayganida,  endi 
rohat  ko‘ram an  deganida,  ko‘rgani  shu  boMdimi!
—  O o‘ying,  —  dedi  bir  onasiga,  bir  o ‘g‘liga  qarab 
sekingina,  qarg‘am ang.  N im a  foydasi  bor...
—  T ag‘in  qarg‘am ang  deydi-ya!  Hali  otang  kelsa, 
ko‘rasan  tom oshani!  —  A nzirat  xola  jahl  bilan  burilib 
tashqariga  chiqib  ketdi.  Hovli  tom o n d an   uning  oh 
chekkani  eshitildi.  —  Ey,  falak!
M uqaddam   onasining  birgina  shu  nolasidan  um r 
b o ‘yi  ko‘rgan  m ashaqqatlarining  b utun   dahshatini  sezib, 
yuragi  zirqirab  ketdi.  0 ‘zi  ham   bilintirm ay  u f  tortib 
q o ‘ydi.  K o ‘k rakka  talp in g an   S havkatning  q o ‘ng‘ir 
sochlarini  siladi.  U  jim gina  to ‘y ib -to ‘yib  em ar,  k o ‘zlari- 
ni  suzib  tu rar,  am m o  qoshlari  chim irilib  ketgan  edi. 
“ Xuddi  o ‘shaning  o ‘zi!  —  M uqaddam   beixtiyor jilm ay- 
d i .—  Q o sh -k o ‘zi  h am ,  o ‘jarligi  h a m ...”  —  U  engashib 
o ‘g‘lining  yuzidan  avaylabgina  o ‘pdi.
M uqaddam   Shavkat  uy onm asdan  ishlarini  bitirib 
olish  uchun  yelib-vugurar  edi.  Anzirat  xola  yuragi  qon 
bo‘lib  ketganini  avtib,  erta  bilan  q o ‘shninikiga  chiqib 
ketdi.  M uqaddam   idish-tovoqlarni  yuvdi,  hovli  supurdi. 
0 ‘sma  oldida  to ‘plangan  axlatlarni  paqirga  solayotgani- 
da  t satdan  eshik  taqillab  qoldi.  M uqaddam   tanidi. 
T anidi-yu,  q o ‘lidan  supurgi  tushib  ketdi.  “ 0 ‘sha!  —  M u- 
qaddam   uning  eshik  qoqishini  yaxshi  biladi.  —  0 ‘sha!”