A jabborov, S. Begmatov, M. Azamova

mehnati,  uning tashvish 
va  quvonchlarini  o‘z  lavhalarida  yorqin  va  to‘g‘ri  ifoda  etgan 
kinooperator  Xudoybergan  Devonovdir.  1919-yilda  Respublika 
Xalq maorifi komissarligi qoshida kino bo‘lim tashkil topgan.  1923- 
yil  esa  bo‘lim  o‘rniga  maxsus  Turkiston  Davlat  kino  tashkiloti 
(“Turkgoskino”)  yuzaga  kelgan.  1924-yilga  kelib,  0 ‘rta  Osiyoda 
birinchi  kino  tashkilot  “Buxkino”  tashkil  boMdi.  Bir  yildan  so‘ng 
“Buxkino”,  “Turkgoskino”  bilan  birlashtirilib,  “0 ‘zbek  Davlat 
kino”  tresti  (“0 ‘zbekgoskino”),  uning qoshida esa “Sharq  yulduzi” 
kino fabrikasi tashkil etildi.
Yurtimizda kino uchun maxsus musiqa yozish  1920 - yillardan 
boshlangan va  2-yarmidani  boshlab  milliy kino  asta-sekin  o'zining 
asosiy  an’analarini  shakllantira  bordi  va  boshqa  san’at  turlari 
qatoridan munosib o‘rin oldi.  “Mirzacho‘Idagi  paxta”,  “Moy ishlab 
chiqarish  sanoati”,  “Bezgak  kasaliga  qarshi  kurash”,  “Tabiat  va 
sogiiq”,  “0 4zbekiston  ayoli”,  “Eski  shaharlar”,  “0 ‘zbekistonda 
xalq sayli” kabi  ilk 
ovozsiz
 filmlar ishlandi.  “Paxtaorol” (1925, rej. 
A.  Shcherbakov),  “Baxt  -quyoshi”  (1926,  rej.  V.  Krivstov)  badiiy 
filmlari  xalq  orasida  katta  muvaffaqiyat  qozondi.  1927-yil  rejissor 
M.Doronin “Ikkinchi xotin”, “Ravot qashqirlari” (rej. K.Gertel) kabi 
filmlar ishlandi44.
0 ‘zbek  kinomusiqa  Brusilovskiy,  Stepanov,  A.Kozlovskiy, 
R.Glier  kabi  kompozitorlar  ijodiyotida  shakllana  boshladi.  Ular 
kinoda  qo‘llanilgan  musiqalami  tanlashda  asosan  o‘zbek  xalq  kuy 
va  qo‘shiqlaridan  hamda  o‘zbek  bastakorlari  ijodiga  tayanganlar. 
Jumladan,  o‘zbek  kinofilmlariga  ilk  marotaba  musiqa  yozgan 
V.Uspenskiy  musiqiy  folklor  namunalarini  filmlarda  keng 
qo‘llagan.  Uning  1927-yil  rejissor  N.G'aniyev  tomonidan  suratga 
olingan “Ravot qashqirlari” ovozsiz filmi  uchun yozgan musiqasida
43 X.Boltaboyev “Fitrat va san’at nazariyasi” , l' 0 ‘zbekiston adabiyoti va san’ati”ga2etasi,199S y.
44 0 ‘zbekiston Milliy Enstklopediyasi  1997y.  598-602-bet!ar.
141

---

6  ta  o‘zbek  xalq  kuylari  ’’Qarinavo”,  “Sobirjon”,  “Ilg'or”, 
“Nasrulloi”, “Zarkokil”, “Dilrabo”lardan foydalangan45.
30-yilarga kelib kino  sohasida  iqtidorli  milliy  kadrlar yetishib 
chiqdi.  M.Qayumov,  X.Sulaymonov,  A.Rahimov,  T.Zohidov, 
A.Rahmonov,  A.Saidov  shular jumlasidan.  “Avliyoning  qizi”  (rej. 
OJFrelix),  “So‘nggi  bek”  (rej.  Ch.Sabinskiy),  “Yuksalish”,  “Rama- 
zon”  (rej.  N.G'aniyev),  “Ulim  qudug‘i”  (rej.  N.Klado),  “Qiiich” 
(rej.  I.A’zamov),  “Yigit”  (rej.  N.G‘aniyev)  singari  ovozli  filmlar 
ishlandi.  Ovozsiz  kino  davrida  o‘zbek  kinosining  shakllanishi  va 
rivoj  topishiga  rus  rejissor  va  aktyorlari  bilan  birga  N.G‘aniyev, 
K.Ermatov,  R.Pirmuhamedov,  S.Xo‘jayev,  E.Hamroyev,  Y.A’za- 
mov,  M.Qayumov  kabi  yetishib  chiqqan  yosh  milliy  kino  san’ati 
vakillari ham salmoqli hissa qo'shdi.
0 ‘zbek  kinematografchilari  orttirgan  tajriba,  suratga  olish 
texnikasining  takomillashuvi  ovozli  kinoga  o‘tishga  zamin  boiib 
xizmat  qildi.  1937-yil  yaratilgan  birinchi  o‘zbek  ovozli  “Qasam” 
(rej. A.Usoltsev) badiiy filmi madaniy hayotda muhim voqea bo'ldi. 
“Qasam”  filmida  ilk  bor  chuqur  va  hayotiy  yoritilgan  ayol  obrazi 
berilgan. Film musiqali sahnalar, qo‘shiqlarga boy bo‘lib, bosh rolni
H.Nosirova  ijro  etgan.  Mazkur  film  musiqasini  yaratishda  kom- 
pozitor A.Knyazevskiy kompilatsiya  uslubidan foydalanib,  maishiy 
xalq kuylarini kiritgan.
1940-yilIar  suratga  olingan  “Tohir  va  Zuhra”,  “Nasriddinning 
sarguzashtlari” (1945,1946, rej. N.G‘aniyev), “Alisher Navoiy” (1947 
yil  rej.  K.  Ermatov)  kabi  filmlar  o‘zbek  kinematografiyasining yirik 
yutug‘i  boMdi  va  ular  o‘zbek  kinosining  oltin  fondidan  o‘rin  oldi. 
Musiqa  kinoni  yanada  ta’sirli,  zavqli  va  eng  muhimi  tushunarli 
hamda jozibali  bo‘lishiga xizmat qiladi.  Ya’ni  qahramonlarni  ruhiy 
kechinmalarini,  dramatik  holatlar,  ziddiyatlami  badiiy  ifodalashda 
qo‘llaniladi.  Bu  davrda  ko‘plab  film  musiqalari  hammualliflik 
asosida  yozila  boshlandi.  Ya’ni  rus  kompozitorlari  o'zbek 
kinolaridagi  yorqin  milliy  kolorit,  nozik  lirika  hamda  o‘zbekona 
romonatik bo'yoqlarni  aniq ko‘rsatib  berishda o‘zbek musiqasining 
yetuk  darg'alari  TJalilov,  M.Ashrafiy,  T.Sodiqovlar  bilan  birga- 
likda  ish  olib  borishdi.  Ular  o‘zaro  fikr  almashib,  o‘zbek  kino-
4э Н.Янов-Яноаская “Музыка узбекского кино”. Т.: 1969,27-28.
142

---

musiqasini  yangi  qirralarini  kashf  etishdi.  Jumladan:  Muxtor 
Ashrafiy va Boris Arapovlar hamkorligidagi  “Nasriddin Buxoroda” 
filmlari  o‘zbek  xalq  kuy  va  qo'shiqlaridan  hamda  o'zbek 
bastakorlari  ijodidan  o‘nlab  iqtiboslarga  tayabilgan  hoida  ommaga 
taqdim  etildi;  R.Glier  hamda  T.Sodiqovning  “Alisher  Navoiy” 
kinofilmi  o‘zgacha  taassurotlarga  ega.  Kinofilmni  kompozitorlar 
“Cho‘li Iroq” musiqasi bilan ochib berishgan.
50-yillarda  o‘zbek kinosiga  U.Nazarov,  Sh.Abbosov,  A.Ham- 
royev,  D.Salimov,  R.Botirov, E.Eshmuhamedov,  Q.Kamolova  kabi 
rejissorlar,  H.Fayziyev,  D.Fatxullm,  L.Travitskiy,  G.Eftimovskiy 
singari  operatorlar  kirib  keldi.  “Boy  ila  xizmatchi”,  “Qutlug‘  qon” 
(1953,  1956,  rej.  L.Fayziyev),  “Maftuningman»,  “Furqat”  (1958, 
1959,  rej.  Y.A’zamov),  “Farzandiar”  (1959,  rej.  Z.Sobitov), 
“Mahallada  duv-duv  gap”  filmlarida  o'zbek  xalqining  o‘tmishi  va 
keyingi hayoti aks etdi.
Ushbu  yillarda  buyuk  kino  kompozitorlari  M.Burxonov, 
M.Leviyev,  S.Yudakov,  LAkbarov,  D.Zokirov,  D.Soatqulov, 
G.Sobitoviar samarali ijod qildilar.
Musiqashunosi N.Yanov-Yanovskaya o‘zining  ilmiy tadqiqot- 
larida,  kinomusiqada  bir  qator  musiqiy  uslublar  qaror  topganligini 
ta’kidlab  o'tadi.  Ular  quyidagilardan  iborat:  Tasviriy  (illyustrativ) 
kino musiqa; Umumlashtiruvchi kino musiqa;  Syujetli kino musiqa; 
Kompilyativ  kino  musiqa;  Real  sinxronli  kino  musiqa;  Konrastli- 
kontrapunkt kino va h.k. Kinoda ishlatilgan musiqa ikki reja asosida 
qo‘ltaniladi:  Kadr  ichidagi  («realistic»  realistik)  musiqa  va  Kadr 
ortidagi («function» funksional) musiqa46.
60-yillarda  kino  ishlab  chiqarish  avj  oldi,  moddiy  baza 
mustahkamlandi.  Filmlarning  janr  va  mavzui  sezilarli  darajada 
kengaydi.  70-yillar kinosi  turii janr va  materiallarni  qamrab  olishi, 
mazmunan terangligi, qiziqarli mavzularda ishlanishi bilan diqqatga 
sazovor bo‘Idi. 80-yillarga kelib, o‘zbek kino aktyorlarining nufuzli 
avlodi  shakllandi.  Kinomusiqa  ijodiyotida  R.Vi!danov,  F.Yanov- 
Yanovskiy,  H.Rahimov,  A.Malaxov,  E.Salixov,  Sh.Ramazonov, 
T.Qurbonov,  SJalil,  B.Umidjonov,  E.Shiryayey,  E.Artemev, 
M.Mahmudov  kabi  kompozitorlar  samarali  faoliyat  olib  bordilar.
4'’ Н.Янов-Яновская “Музыкаузбекского юлю”, Т.:  1969. 21-22.
143

---

Ushbu kompozitorlaming barchasi  ko‘p qirrali  ijodiy  faoliyati bilan 
zamonaviy  o'zbek  professional  musiqa  san’atining  rivojlanishiga 
barakali hissa qo'shganlar.
Musiqa o‘ta muhim o‘ringa  ega o‘zbek kino komediyalari  50- 
yillaming  oxiri,  60-yillaming  boshlarida  yuzaga  keldi:  “Maftu- 
ningman”  (Ikrom  Akbarov,  Mutal  Burhonov,  Manas  Leviyevlar 
musiqasi  1958  y.),  “Mahallada  duv-duv  gap”  (Manas  Leviyev 
musiqasi,  1960y.).  1960-70-yillarda  o'zbek  filmlari  uchun  musiqa 
yaratuvchilar doirasi sezilarli darajada kengaydi:
Sayfi Jalil (“Zulmatni tark etib”,  1973), A.Malaxov (“Toshkent 
non  shahri”,  1967),  F.Yanov-Yanovskiy  (“Qo‘g‘irchoqboz”,  1970; 
“Mayin  yomg‘ir  yog‘adi”  multfilmi,  1984  va  b.).  Ayniqsa,  Rumil 
Vildanov  ijodi  e’tiborga molik,  100 dan  ortiq  filmga musiqa yozdi: 
“Inson  qushlar ortidan  boradi”,  1980 -  90-yillarda  Vladimir Milov 
(“Alibobo va qirq qaroqchi”  1980y.), Mirxalil Mahmudov “Kelinlar 
qo‘zg‘oloni”  1985y.,  “Abdullajon”  1994y.,  “Chimildiq”  1998y; 
Enmark  Solihov  “Alpomish”,  1999y.,  A.Ergashev  “Sharif  va 
Ma’r if ’  1992y., “Yulduzimni ber, osmon”  1995y.)lar ijodi e’tiborga 
molikdir.
1990-yildan, ya’ni vatanimizning mustaqillik yillaridan o‘zbek 
kinosi  keskin  o‘zgardi.  Davlat  kinokompaniyasi  tashkil  etildi. 
“Inson”,  “Yulduz”,  “Iymon”,  “Vatan”,  “5-studiya”  kabi  o‘z 
dasturiga  ega  bo‘lgan  mustaqil  ijodiy  birlashma  studiyalar  yuzaga 
keldi.  Kino  oliy  o‘quv  yurtlarini  bitirib  kelgan  yosh  rejissor  va 
aktyorlar hisobiga kino ijodkorlari safl kengaydi47. Bu davrga kelib, 
elektron  musiqani  taraqqiy  etishi  natijasida,  kino  musiqa  ijodiyoti 
yangi bosqichga ko'tarildi. Endilikda mazkur jarayonda professional 
kompozitorlar  M.Mahmudov,  A.Ergashev,  D.Yanov-Yanovkiy, 
D.Izomov  bilan  bir  qatorda  musiqa  tanlovchilar,  musiqiy 
bezakchilar,  aranjirovkachilar  faol  ishtirok  eta  boshladilar.  Ular 
zamonaviy  vositalar  asosida  ustozlar  an’analariga  tayangan  holda 
kinomusiqani  yangi  uslublarini  yaratishga  muvaffaq  boidilar. 
So‘nggi  yillarda  o‘zbek  kinofilmlari  uchun  musiqa  yozishda 
J.Izomov, 
U.Karimov, 
D.Agzamov, 
Sh.Zokirov, 
F.Sobirov, 
U.Shermuhammedov,  K.Dehqonov,  S.Mo‘minov,  S.Ergashev  kabi
47 O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Т.:  1997.
144

---

yosh  bastakor,  aranjirovka  ustalari  faoliyat  olib  bormoqdalar.  Ular 
zamonaviy  vositalar  asosida  kinomusiqani  yangi  uslublarini 
yaratishga  intildilar.  Elektron  musiqani  shakllanishi  natijasida kino 
mahsulotlari orasida tafovutlar paydo bo‘laboshladi.
0 ‘zbek kino  san’ati  zamon  ta’siri  ostida  rivojlandi.  Kinoning 
turlari bir-biridan, xususan bu jarayon, filmda gavdalangan material, 
ifoda vositalari, ilgari surilgan maqsadlari bilan farqqiladi.