5-laborotoriya mavzu: Teri, terini hosila organlari va nafas olish organlarini preparovka qilish Teri qoplami

13- ras.i. 
O’pkaning rivojla-nishi. 
A — 
boshlang‘ich davri; 
V—
baka o‘pkasi; 
S — 
kaltakesak 3?pkasiga o‘xshash davri; 
Ye 
— 
toshbaka o‘pkasiga yaqin davri; /— o‘pka 
bo‘lakchasi; 
2 — 
o‘pka bo‘lagi; 
3 
— yuqorigi 
bo‘laklar; 
4 
— pastki bo‘lak-lar; 
5 — 
alveola.
chuqurchalar 
ichki 
evolyutsion 
o‘zgarish 
natijasida ariqchaga aylan-
gan. Ariqchalarning orqa qismi 
tashqariga 
yoki 
og‘iz 
bo‘shlig‘iga 
ochiladi. 
Suv 
hayvonlari doimo ilgarilama 
harakat qilishi natijasida suv 
bilan aralashgan havo kirib-
chiqishi aniqlanadng.
Hayvon organizmi taraqqiy 
etib borishi bilan burun bo‘shli-
g‘ining kanali ham o‘zgarib, og‘iz bo‘shlig‘i tomon ochiladigan bo‘l-di. 
Kanalning oldingi tomoni burun kataklarini, orqa qismk esa xoana teshigini 
hosil qiladi. Hayvonlar suvdan quruqlikka chiqishi bilan havo orqali nafas 
oladi. Hid ham havo bilan aralashib, burun bo‘shlig‘idagi hidlash nerv 
uchlariga urilib aniqlanadi. Keyinchalik xoana teshigi dimog‘ tomonga 
surilishsh natijasida burun bo‘shlig‘i og‘iz bo‘shlig‘idan butunlay 
ajraladi.. Burun bo‘shlig‘i sagittal to‘siq orqali o‘rtasidan o‘ng va 
chap bo‘lakka bo‘linadi (14-rasm).
Burun bo‘shlig‘i — savum nasi ni yuz suyaklari hosil qiladi; Uning 
oldingi qismi juda harakatchan bo‘lib, ayniqsa, nafas olgan vaqtda 
kengayadi va torayadi. Burun teshiklarining oldin-gi qismi tog‘ay 
plastinkalar bilan o‘ralgan bo‘ladi. Uning te-risi o‘zgarishi natijasida 
burun-lab ko‘zgusini hosil qiladi. Bu kavsh qaytaruvchi hayvonlarda 
yaxshi rivojlangan. Burun teshik-larining atrofini o‘ragan teri ichki 
tomonga buralib kirib,. shilimshiq pardaga aylanadi. Bunda juda 
ko‘p bezlar bo‘lib,, doimo uni namlab turadi. Shilimshiq pardaning 
oldingi qismi; ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan, keyingi qismi tebranuvchi 
epi-teliy bilan qoplangan bo‘lib, qizg‘ish rangli bo‘ladi.
Burun bo‘shlig‘i shilimshiq pardasining orqa qismi hid sezuvt chi 
hujayralarga boy bo‘ladi. Bu hujayralar ovqat moddalar-ning hidini 
aniqlashda, bir-birini izlab topishda, dushmandan; qochishda va jinsni 
aniqlashda katta ahamiyatga ega. Burun bo‘shlig‘ining har qaysi bo‘limi 
yuqorigi burun yo‘li, o‘rta va pastki
;
olish hasharotlarga xos. Umurtqasiz hayvonlar tanasida juda ko‘p 
naychalar bo‘ladi. Tez uchish natijasida havo naychaga kiradi va 
ventilyatsiya bo‘ladi.
O’pka orqali nafas olish. Bu tipdagi nafas olish quruqlikda yashovchi 
hayvonlar, amfibiya, reptiliya, qushlar va sut emizuvchi hayvonlarga xos. 
Bu hayvonlar tashqi muhitdan o‘pkasi orqali kislorod olib, undan 
karbonat angidrid chiqaradi. O’pka orqali nafas oladigan hayvonlarning 
havo yo‘li suyak, tog‘aylardan iborat bo‘lib, asosan uch qismga bo‘linadi 
( 13 -ras m) .
Burun bo‘shlig‘i havo olish va hid bilish uchun xizmat qiladi.
Hiqildoq ovqat yo‘lini havo yo‘lidan ajratadi va ovoz chi-qarish uchun 
xizmat qiladi.
O’pka havo almashtirish uchun xizmat qiladigan asosiy organ.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi va 
rivojlanishi
Qadimgi zamon suvda ham quruqda yashovchi hayvonlar burun 
bo‘shlig‘ining rivojlanishi hid bilish organlarining rivojla-nishi bilan 
bog‘liq bo‘lgan. Hid bilish organlari bir juft chuqurchadan iborat bo‘lib, 
og‘iz teshigining ustida joylashadi. Bu
p

---

14-rasm. 
Burunning va burun bo‘shlig‘ining rivojlanishi. Hid 
bilish organining hosil bo‘lishi va uning og‘iz bo‘shlig‘i bilan 
bog‘lanishini ko‘rsatuvchi sxema. 
burun yo‘llariga bo‘linadi. Bu yo‘llar orqa tomondan qo‘shilib, umumiy 
burun yo‘lini hosil qiladi. Burun bo‘shlig‘idan keyin hiqildoq keladi.
Hiqildoq hamda kekirdakning tuzilishi va rivojlanyashi
Hiqildoq — larynx murakkab tuzilgan organ bo‘lib, buruv. 
bo‘shlig‘idan o‘tayotgan havoni kekirdakka o‘tkazish uchun xizmag qiladi. 
U til osti suyagiga va bir tomondan til hamda tomoqqa bog‘langan. 
Hiqildoq havo o‘tkazishdan tashqari, ovoz chiqarishda, ovqat moddalarni 
tomoqqa o‘tkazishda katta rol o‘ynaydi. Hiqildoqning o‘zagi, tog‘ay 
plastinkalari va ularni harakatga sa-lish uchun muskullari bo‘ladi.
Hiqildoqni hosil qilishda dumli amfibiyalarda 5—6-visse-ral jabra 
yoylari o‘zgarishidan bittadan yonbosh plastinka hosil bo‘ladi. Sut 
emizuvchilarda bu plastinkalar birlashib bitta halqani hosil qilib, 
keyinchalik halqasimon tog‘ayga aylanadi. Bu yonbosh tog‘ay 
plastinkalarining oldingi tomonidan cho‘michsimon tog‘ay, 4—5-visseral 
jabra yoylarining pastki tomonidan halqasimon tog‘ay hosil bo‘ladi. Bu 
tog‘ay plastinkaving oldinga qismiga shilimshiq parda burmasi qo‘shilib, 
hiqshvdoq uspt tog‘ayini hosil qiladi. Hiqildoq tog‘aylarining ichki 
shilimshiq pardasi hisobidan ovoz lablari va uning payi hosil bo‘lib,. ovoz 
chiqarish uchun xizmat qiladi.
Kekirdak — trachea uzun nay shaklidagi organ bo‘lib, hiqil-doq va 
o‘pka o‘rtasida joylashadi. U bir qancha tog‘ay halqalar-dan hosil bo‘ladi. 
Kekirdak evolyutsion rivojlanish davrida hayvonlar bo‘yining uzayishi 
natijasida sekin-asta o‘zgaradi-. Masalan, cho‘chqalarning kekirdagida 
32—36 ta tog‘ay bo‘lsa, tuya-larda 76 tagacha bo‘ladi. Shundan ko‘rinib 
turibdiki, bo‘yin qancha uzun bo‘lsa, halqalar shuncha ko‘p bo‘ladi. 
Hiqildoqning to-g‘ay halqalari yopilib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bu ichki 
shilim.-shiq pardada tebranuvchi epiteliy hujayralardan iborat bir qancha 
bezlar bo‘ladi. Bular devorni namlab, havo bilan o‘tayot-gan changni va 
boshqa yot narsalarni tutib qolish uchun xizmatg qiladi. Kekirdak 
o‘pkaga kirib bronxlarga bo‘linib ketadi..
O’pkaning tuzilishi va rivojlanishi
O’pka —pulmones murakkab tuzilgan organ bo‘lib, organizm bilan 
tashqi muhit o‘rtasida havo almashinishi uchun xizmat qiladi. O’pka 
filogenez 
rivojlanish 
davrida 
suvda 
yashovchilar 
suzgich 
pufakchalarining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘lgan. Amfibiya (baqa) 
larning o‘pkasi oddiy bitta alveolaga aylangan.. Reptiliya (sudralib 
yuruvchi)larda esa anchagina murakkablasha-di, birinchi bosh 
bronxlar paydo bo‘la boshlaydi.
Sut emizuvchi hayvonlar o‘pkasining rivojlanishi dastlab hiqildoq va 
kekirdakdan boshlanadi, ya’ni og‘iz, tomoq yo‘li de-vorining pastki 
qismidan uzun ariqcha shaklida IV tomoq xal-tachasining orqa qismidan 
paydo bo‘ladi. Bu ariqcha keyinchalik naychaga aylanadi-da, oldingi 
qismida hiqildoq kurtagi paydo bo‘ladi. Uning yon tomonidan hiqildoq 
tog‘aylari paydo bo‘la boshlaydi. Bu kekirdak nayining orqa qismi 
bronxlarga bo‘linib,
-

---