4-mavzu. Mantiq

Formallashgan nazariyalar
mantiqda keng qo‘llaniladi. Bunga misol qilib 
mulohazalar mantig‘i, predikatlar mantig‘ini ko‘rsatish mumkin. SHuningdek, u 
matematikada ham uchraydi. 
Nazariyaning yuqorida biz ko‘rib chiqqan tiplari va boshqalari nazariy bilishning 
muhim vositalari sifatida fanda nihoyatda qadrlanadi. Ular tafakkurning strukturasi va 
qonuniyatlarini yaxshi bilib olishga imkon beradi. 
Savol va javobning muhokama yuritishdagi tutgan o‘rni. Norma va hukm. 
Bilimlarimiz predmet va hodisalar haqida avvalgi hosil qilingan hukmlar 
(mulohazalar) dan yangi, ularni to‘ldiradigan, kengaytiradigan hukmlarni yaratishga 
qarab taraqqiy etib boradi. Bu jarayon ma’lum bir savollarni qo‘yish va ularga javob 
qidirish tarzida sodir bo‘ladi. 
SHuni aytish kerakki, savol so‘roq gap yordamida ifoda qilingani uchun hukmni ifoda 
qila olmaydi. Ular bilishda turlicha vazifalarni bajaradi. Xususan, hukmning vazifasi 
predmet haqidagi mavjud bilimlarni qayd qilishdan iborat bo‘lsa, savol uning yangi 
xususiyatlari, aloqalarini qidirib topishga, o‘rganishga qaratilgan bo‘ladi. Savol bir 
qancha muhim mantiqiy xususiyatlarga ega. Birinchidan, savolda ma’lum bir 
boshlang‘ich bilim mujassamlangan bo‘ladi. Masalan, «Qanday sabablarga ko‘ra GFR 
vaGDR yagona davlatga birlashdi?, degan savolda mustaqil Germaniya Federativ 
Respublikasi va Germaniya Demokratik Respublikasining mavjud bo‘lganligi, ularning 
yagona davlatga birlashishidan avval qandaydir voqealarning sodir bo‘lganligi haqida 
ma’lumot berilgan. Ikkinchidan, savolda mavjud bo‘lgan bilim noaniq bo‘ladi. 
YUqorida keltirilgan misolda yagona nemis davlati-GFR haqida ma’lum bir ma’lumot 
mavjud bo‘lsa-da, u fikrlash predmetini tushunish uchun etarli emas. SHuning uchun 
ham savol qo‘yish va unga javob qidirish yo‘li bilan yagona nemis davlatining paydo 
bo‘lish shart-sharoitlari haqida bilim hosil qilinishi zarur. Uchinchidan, savolda predmet 
haqida to‘laroq bilimga ega bo‘lish ehtiyoji o‘z ifodasini topadi. 
Ana shundan kelib chiqib, savol bilimlarimizdagi noaniqliklarni, shubhalarni yo‘qotish 
hamda aniqroq va to‘laroq bilimlar hosil qilishga bo‘lgan ehtiyojni qondirishga xizmat 
qiladigan fikrlash vositasidir, deb aytishimiz mumkin. 
Savol o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. U o‘zining asosiga, (datum questioins) bazisiga 
ega. Savolning asosini unda mujassamlashgan bilim (axborot) tashkil etadi. 

---

Savollarning bir qancha turlarini farq qilsa bo‘ladi. Xususan, savol o‘zining asosiga 
ko‘ra to‘g‘ri va noto‘g‘ri qo‘yilgan savollarga bo‘linadi. Asosi chin va ziddiyatsiz 
bilimdan iborat bo‘lsa, savol to‘g‘ri qo‘yilgan bo‘ladi. «Milliy g‘oya nima?», degan 
savol bunga misol bo‘la oladi. Xato va ziddiyatli asosga ega savol esa, noto‘g‘ri 
qo‘yilgan savol hisoblanadi. Masalan, «Arvoh qanday kun kechiradi?» desak, savol 
noto‘g‘ri qo‘yilgan bo‘ladi. 
Bilishdagi funksiyasi bo‘yicha aniqlovchi va to‘ldiruvchi savollarni ajratish mumkin. 
«I. Prigojin haqiqatan ham sinergetikaning asoschisimi?» degan savol aniqlovchi savol, 
«O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qachon qabul qilingan?» to‘ldiruvchi savol 
hisoblanadi. 
Strukturasiga ko‘ra oddiy va murakkab savollar mavjud. Agar tarkibida boshqa savol 
bo‘lmasa, oddiy savol, bo‘lsa - murakkab savol deb yuritiladi. Masalan, «Suv necha 
gradusda muzlaydi?» - oddiy savol, «Assimlatsiya va dissimlyasiyalar organizmning 
mavjud bo‘lishida qanday o‘rin tutadi?»-murakkab savoldir. 
Masala-savolning alohida bir turi bo‘lib, uni hal qilish savolning asosini mantiqan 
o‘zgartirishni, etishmayotgan ma’lumotlar bilan to‘ldirishni, muhim tomonlarini 
ajratishni, muhim bo‘lmaganlarini chiqarib tashlashni taqozo etadi. 
Savolni to‘g‘ri qo‘yish uchun ma’lum bir qoidalarga rioya etish zarur: 1. Savol til 
talablariga javob berishi kerak; 2. Savol aniq, ravshan, qat’iy holda ifoda qilingan 
bo‘lishi kerak; 3. Savolning asosi (bazisi) chin hukmlardan iborat bo‘lishi kerak. 
Javob - predmet haqidagi avvalgi bilimni qo‘yilgan savolga muvofiq holda 
aniqlashtiradigan, to‘ldiradigan yangi hukm (mulohaza) dan iborat. U savolning asosini 
(bazisini) tashkil etuvchi bilimga tayanilgan holda yangi bilim olishga imkon beradi. 
Javobning mohiyatini savolda mavjud bo‘lgan noaniqlikni kamaytirish (yoki yo‘qotish) 
tashkil etadi. 
Savolga javob qidirish davomida, odatda, bilimlarning konkret sohalariga murojaat 
qilinadi. Ular javobni qidirish sohasi, deb ataladi. Mantiqda javobning bir qancha 
turlari: bevosita (to‘g‘ri) va bilvosita javoblar, to‘liq va to‘liksiz javoblar, chin va xato 
javoblar, qisqa va batafsil javoblar, aniq va noaniq javoblar ajratiladi.