3 Sana: Sinf: – sinf Fan: Kimyo. Mavzu

Bosqichlar
Vaqti
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O’tilgan mavzuni takrorlash	7 daqiqa
3	Yangi mavzuni bayoni	15 daqiqa
4	Mustahkamlash	15 daqiqa
5	O’quvchilarni baholash	3 daqiqa
6	Mashg’ulot yakuni. Uyga vazifa berish	2 daqiqa
7	J A M I :	45 daqiqa

Foydalanilgan adabiyotlar: Kimyo 8. Toshkent-2014. R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov.
Darsning borishi: Tashkiliy qism: 1. O’quvchilar bilan salomlashish.

2. O ’quvchilar davomadini aniqlash.

3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish, savol-javob tariqasida o’tilgan mavzuni so’rash.
Yangi mavzuni bayoni:  
Olinishi: Sanoatda xlor olish uchun elektroliz usulidan foydalaniladi.

Laboratoriya sharoitida xlor olish uchun MnO₂, HCl lardan foydalaniladi.

Ushbu tajribada MnO₂ o‘rniga KMnO₄ dan ham foydalanish mumkin. Reaksiya tenglamasini yozing va tenglang.

Fizikaviy xossalari: Xlor sariq-yashil rangli, o‘tkir õidli, bo‘g‘uvchi, zaharli gaz. Xlorni hidlash mumkin emas. Ko‘proq miqdor xlor bilan nafas olgan kishi o‘lishi ham mumkin. U havodan 2,5 marta og‘ir.

Kimyoviy xossalari:

Vodorod, metallar, bromidlar va yodidlar bilan o‘zaro ta’sirlashganda xlor oksidlovchidir. Masalan, xlorni natriy bilan o‘zaro ta’sirlashuvi quyidagi reaksiya tenglamasi bilan ifodalanadi.

Xlor kuchli oksidlovchi bo‘lganligi sababli temir bilan reaksiyaga kirishganda uni +3 oksidlanish darajasiga qadar oksidlaydi.(19-rasm.(C))

Xlor suv va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishganda xlor molekulasidagi bitta atom oksidlovchi ikkinchi atom esa qaytaruvchi bo‘ladi.

Ishqorlar bilan reaksiyaga kirishganda ham xlor molekulasidagi bitta atom oksidlovchi, ikkinchi atom qaytaruvchi bo‘ladi. Xlor o‘yuvchi kaliy bilan sharoitga qarab turli moddalarni hosil qiladi. Qaynoq o‘yuvchi kaliy bilan reaksiyaga kirishganda kaliy xlorid va bertole tuzini hosil qiladi. Kaliy xloridda xlor -1, bertole tuzida xlor +5 oksidlanish darajasiga ega.

Sovuq o‘yuvchi kaliy bilan reaksiyaga kirishganda KClO va KCl tuzlarini hosil qiladi.

Cl₂ + KOH  KClO + KCl + H₂O

Konsentrlangan xlorid kislota rangsiz, o‘tkir õidli (vodorod xlorid ajralib chiqayotganligi uchun) suyuqlikdir. Nam havoda tutaydi. Konsentrlangan xlorid kislotaning zichligi taxminan 1,19 g/sm³ ga teng bo‘lib, 37% li bo‘ladi (Bunday kislotani “tutovchi” kislota ham deyiladi).

Ftor — flyuorit (plavik shpat) CaF„, kriolit Na₃[AlF₆], ftorapatit 3Ca₃(P0₄)„ CaF„ yoki Ca₅(P0₄)₃F minerallari tarzida tabiatda uchraydi.

Brom — xlor tutuvchi barcha tabiiy birikmalarga yondosh tarzda minerallar holida va dengiz suvida, yer osti suvlarida uchraydi.

Yod — dengiz o‘tlari (laminariya) va dengiz bulutlarida, organik birikmalar, yer osti suvlarida, Chili selitrasiga yondosh tarzda yodatlar (NaJ0₃, KJ0₃) holida keng tabiatda uchraydi.

Galogenlarning barchasi o‘tkir hidga ega, zaharli. F„, Br„, J„ molekulalari ikki atomli, tartib raqami ortishi bilan atom radiuslari ortib borganligi sababli molekulalar qutblanuvchanligi ortib boradi. Natijada molekulalararo dispersion ta’sirlashuv kuchayib bromning' suyuq, yodning' qattiq holda bo‘lishiga olib keladi. Bu esa o‘z-o‘zidan yuqori suyuqlanish va qaynash haroratiga ega bo‘lishiga sabab bo‘ladi.

Ftor juda yuqori kimyoviy faollikka ega bo‘lib, uni amalda erituvchilar vositasida eritish qiyin. Brom va yod suvda juda oz miqdorda, organik erituvchilarda esa yaxshi eriydi. Ftor xona haroratida ishqoriy metallar, qo‘rg‘oshin, temir bilan yonib reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda barcha metallar, oltin va platina bilan ham reaksiyaga kiri- shadi. Vodorod, yod, brom, oltingugurt, fosfor, mishyak, surma, uglerod, kremniy, bor bilan sovuqda ham portlab yoki yonib reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda xlor, kripton va ksenon bilan birikadi: Ftor, kislorod, azot va olmos bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri reaksiyaga kirishmaydi. Ftor atmosferasida shisha va suv yonib ketadi:

Brom va yodning kimyoviy faolligi nisbatan sust bo‘lsa-da, odatdagi sharoitda ular ham ko‘pchilik metallar va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi.

Brom, vodorod bilan qizdirilganda, yod esa kuchli qizdirilganda ta’sirlashadi, ammo yuqori haroratda HJ parchalana boshlab, teskari reaksiya sodir bo‘ladi. Bu reaksiya oxirigacha to‘liq bormaydi:

Xe + F₂ = XeF₂ + Q Si0₂ + 2F₂ = SiF₄ + 0₂ + Q; 2H₂0 + 2F₂ = 4HF + 0₂ + Q.

Galogenlarning kimyoviy faolligi ftordan astatga tomon sustlashib, oksidlovchi xossasi bosqichma-bosqich kamayib boradi. Bu yengil galogenlarning oddiy modda si­fatida og‘ir galogenid ionlarni oksidlashi, yengil galogen oksidlarini og‘ir galogenid ion­lar qaytarishini izohlash imkonini beradi:

Ftor, brom, yod tabiatda asosan birikmalar holida uchraganligi uchun ular manfiy zaryadli ionlar holida bo‘ladi. Shuning uchun galogenlarni olish ularning ionlarini oksidlash orqali amalga oshiriladi. Bu oksidlovchilar ta’sir et- tirish yoki elektr toki ta’sirida erkin galogenlar olish imkonini beradi. Ftor yuqori haroratga chidamli surkov vositalari, kimyoviy reagentlarga chidamli plastmassalar (teflon), sovituvchi suyuqliklar (freon, xladon) olishda ishlatiladi.

Bromdan turli dorivor vositalar, ba’zi bo‘yoqlar, kumush bromid ishlab chiqarish uchun foydalaniladi. Bromning yetishmasligi insonlarda turli asab kasalliklarini keltirib chiqaradi. Asab kasalliklarida, uyqusizlikda bemorlarga bromli dori-darmonlar tavsiya qilinadi.

5% li yodning spirtdagi eritmasi antiseptik va qon to‘xtatuvchi vosita sifa­tida, bir qator farmatsevtik vositalar olishda ishlatiladi.
Yangi mavzuni mustahkamlash: O’quvchilar bilan savol-javob qilish.
O’quvchilarni baholash: O’quvchilarning darsdagi ishtirokiga qarab

Uyga vazifa: O’tilgan mavzuni o’qish va kerakli ma’lumotlarni yod olish. Mavzuga oid testlarni ishlash. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.