3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ш. Монтескье (1689-1755 йиллар) ҳуқуқий давлат ўрнатилиш-ини фуқаролик жамиятида сиёсий эркинликнинг зарурати билан боғлайди. Шу билан бирга, у сиёсий эркинликни давлат фуқаролари хавфсизлигидан иборат фуқаролик эркинлиги билан ҳам узвий боғлиқ ҳолда кўрган. Ҳокимиятнинг суиистеъмол қилинишининг олдини олиш учун барча қонунларга қатъий риоя этиши зарур, деб ҳи-соблаган. Шунингдек, у давлатда, яъни қонунлар мавжуд бўлган жамиятда эркинлик хоҳламаган нарсани қилишга мажбур этилмасдан, хоҳлаган нарсани қилиш имконияти мавжуд бўлишидангина иборат бўлиши мумкин... Эркинлик қонунлар томонидан ижозат берилган барча нарсани қилиш ҳуқуқидир. Агар фуқаро ушбу қонунлар билан тақиқланганни қила олганда эди, у ҳолда унда эркинлик бўлмаган бўлур эди, чунки бошқа фуқаролар ҳам шу ишни қилган бўлар эди, деб таъкидлайди.
Америка Қўшма Штатлари Мустақиллик Декларациясининг муаллифи Т.Жефферсон (1743-1826 йиллар) бошқарувнинг монархия шаклини рад этади ва халқ суверенитети принципини ёқлаб чиқади. Шунинг учун ҳам Жефферсон Декларацияси инсоннинг ажралмас ҳуқуқлари мавжуд бўлади, уларни таъминлаш учун давлат барпо этилади, дея тантанавор тарзда эълон қилади. Декларацияга киритилган инсоннинг табиий ҳуқуқлари яхлит бутунлик сифатидаги давлатга нисбатан алоҳида индивидларнинг субъектив ҳуқуқларига айланади. Ўз даври учун бу мутлақо янги қоида эди, чунки авваллари ҳуқуқни одамларга давлат беради, деб ҳисобланарди.
И.Кант (1724-1804 йиллар) инсон, шахс марказий ўрин эгаллай-диган ҳуқуқий давлат назариясининг фалсафий негизларини асослаб берди ва батафсил ишлаб чиқди. Ҳуқуқ-тартиботни ўрнатишда ўз иродасини ифодаловчи конституцияни қабул қилиш йўли билан ўз иштирокини талаб этишда халққа бериладиган имтиёзни у расмий ҳуқуқнинг энг муҳим принципи, деб ҳисоблайди. Халқ устуворлиги ―ҳуқуқий қонунларга итоат эттирилган кўплаб одамлар бирлашмаси‖ сифатида майдонга чиқувчи давлатда барча фуқароларнинг эркинлиги, тенглиги ва мустақиллиги учун шарт-шароитларни яра-тади. Давлат конституциявий ҳуқуқлар асосида иш олиб борадиган, халқнинг умумий иродасига бўйсунадиган жойдаги давлат ҳуқуқий-дир, бундай давлатда фуқароларнинг шахсий эркинликлари, виждони, тафаккури, хўжалик фаолияти соҳасидаги ҳуқуқларида ҳеч қандай чеклашлар бўлиши мумкин эмас.
Кантнинг ҳуқуқий давлат тўғрисидаги фалсафий концепцияси сиёсий ҳуқуқий тафаккурнинг янада ривожланиши ва юксак мада-нийлашган жамият давлат ҳуқуқий қурилиши амалиётига катта таъсир кўрсатди.