3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

25.4. Ҳуқуққа зид қилмишни ва юридик жавобгарликни
истисно қиладиган ҳолатлар.....

Шахснинг ҳаракатларида Жиноят кодексида назарда тутил- ган аломатлар расмий жиҳатдан мавжуд бўлса-да, лекин у ижти- моий хавфли, ғайриқонуний ёки айбли бўлмаса, қилмишнинг жиноийлигини истисно қиладиган ҳолатлар деб топилади.

Юридик жавобгарлик ва қилмишнинг ҳуқуққа хилофлигини истисно қилувчи ҳолатлар мавжуд ва уларга қўйидагилар киради: ақли норасолик, зарурий мудофаа, охирги зарурат, ижтимоий хавфлилик даражаси бўлмаган ҳуқуқбузарликлар содир этиш ва ҳоказолар.
Юридик жавобгарлик ва давлат мажбурловининг бошқа тур- ларини фарқлаш катта назарий ҳамда амалий аҳамиятга эга. У шахс ва жамият манфаатларини ҳимоя қилиш учун таъсир ўтка- зишнинг мақсадга мувофиқ ва қонуний воситасини танлаш имконини беради.
Шундай қилиб, фуқаронинг айбсизлиги презумпцияси ўзбо- шимчалик, зўравонлик, ғайриқонуний босим ўтказиш ва қону- нийлик бузилишининг олдини олувчи муҳим кафолатдир.


26-БОБ. Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот

28.1. Қонунийлик тушунчаси ва тамойиллари....

28.2. Ҳуқуқий тартибот. Ҳуқуқий тартибот ва жамоат тартиботи нисбати....
28.3. Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот кафолатлари: тушунчаси ва турлари....
28.4 Қонунийлик, ҳуқуқий тартибот ва демократия....

26.1. Қонунийлик тушунчаси ва тамойиллари

Қонунийлик – кенг қамровли, мураккаб ҳодиса сифатида давлат ва ҳуқуқ назариясида муҳим ўрин тутади. Адабиётларда қонунийликнинг у ёки бу қирраларини ёритувчи таърифлар кўп тарқалган. Бунда қонунийликни давлат органларининг фаолияти принципи, ижтимоий ҳаётнинг ўзига хос сиёсий-ҳуқуқий тарти- би, қонун талабларининг аниқ бажарилиши сифатида тушуниш учрайди. Жумладан, «қонунийлик – ижтимоий ҳаётда ҳуқуқ ва қонун ҳукмронлигидан, ижтимоий муносабатлар барча иштирок- чилари томонидан ҳуқуқий нормалар кўрсатмаларини оғишмай амалга ошириш, жамиятда тартиб ва уюшқоқликни таъминлаш- дан иборат ижтимоий-сиёсий режимдир»²²⁹⁽ Исламов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Т., 2007. – 855-б.) Академик В.Н.Кудряв-цев эса, қонунийликни, қонунлар ва бошқа норматив ҳужжат-ларни қабул қилиш ва бекаму-кўст амалга ошириш орқали ижти-моий муносабатларни ташкил этишдан иборат ижтимоий ҳаёт-нинг муайян тартиби, давлат бошқарув усули³ (Қаранг: Кудрявцев В.Н. Законность: содержание и современное состояние // Законность в Российской Федерации. – М., 1998. – С.4.) сифатида талқин этади. Ҳуқуқшуносликка оид адабиётларда қонунийликни ҳуқуқ ҳодисасининг ниҳоятда муҳим жиҳати сифатида талқин этиш учрайди. Унга кўра, қонунийлик – давлат қонунларида, қонун ижодкорлигида, бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни яратишга йўналтирилган ҳуқуқ ижодкорлигида ҳуқуқнинг аниқ расмий-лаштирилиши ғояси, талаби ватизими (тартиби)дир.^{1 (}Қаранг: Витрук Н.В. Законность: понятие, защита и обеспечение. Конституционная законность и конституционное правосудие// Общая теория государства и права. Академический курс: В 2 т./ Под ред. М.Н.Марченко. – М., 1998. – С.15.)
Қонунийлик серқирра, турли шаклларга эга ҳодиса. Академик В.С. Нерсесянц қонунийликни қонунлар ва уларни ҳаётга татбиқ этиш муносабати билан алоқадор бир хил талаблар йиғин- диси сифатида таърифлайди. Ушбу талабларнинг энг муҳимлари сирасида қуйидагиларни кўрсатиб ўтади: биринчидан, қонунлар- нинг улар йўналтирилган субъектлар томонидан аниқ ва бекаму- кўст бажарилиши; иккинчидан, қонунлар ва бошқа норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг иерархиясига риоя этилиши; учинчидан, қонунийлик ўзида қонуннинг қатъийлигини, яъни қонунни қабул қилган органдан ташқари, уни ҳеч ким бекор қила олмаслиги талабини мужассам этади².⁽Қаранг: Проблемы общей теории права и государства. Учебник для вузов / Под общ. ред. проф. В.С.Нерсесянца. – М., 2008. – С.465.)
Жамиятда қонунийлик турли шаклларда намоён бўлади: аввало, Конституция ва қонунларни ўтмиш ва ҳозирги даврнинг илғор ғоялари билан суғорилганлиги, инсон ҳуқуқ ва эркинлик- лари устуворлигининг таъминланганлиги, қонунларнинг адолат- лилиги ва халқ манфаатига хизмат қилишга асосланганлигида; иккинчидан, қонуннинг устуворлиги, яъни қонунларнинг конс- титуцияга, қонун ости норматив ҳужжатларнинг қонунларга мос келишида; учинчидан, давлат органлари, мансабдор шахслар ва фуқароларнинг конституция, қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқу- қий ҳужжатларга оғишмай, сўзсиз риоя қилишида.
Қонунийликни тор ва кенг маънода тушуниш мавжуд. Тор маънода қонунийлик – барча давлат органлари, жамоат бирлаш- малари, мансабдор ва юридик шахслар ҳамда фуқаролар томони- дан амалдаги қонунларга аниқ ва оғишмай риоя қилиш.