20- мавзу. Англия ва Францияда классик мактабнинг шаклланиши

laisser faire
(
яъни тадбиркорлик 
фаолиятига давлатнинг мутлақ аралашмаслиги) шароитига ўтишга ва 
воқеаларнинг бошқача ривожига олиб келади ва фақат ХIХ асрнинг 
охирларида деярли барча мамлакатларда давлат иқтисодий 
функцияларининг доимий кенгайиши рўй берди. Бу таълимот 
намоёндалари Англияда В.Петтидан то Д.Рикардогача, Францияда 
П.Буагилбердан С.Сисмондигача (ХIХ асрнинг ўрталаригача) янги 
жамиятнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш муносабатларини тадқиқ этдилар. 
Уларнинг фикрича, эркин хўжалик фаолиятида шу даврдаги тузум 
мукаммал деб қаралади.
Я.С.Ядгаров классик мактаб ривожланишида (маълум шарт 
билан) 4 босқични ажратади: 1-босқич ХVII аср охири – ХVIII аср бошига 
тўғри келади. Бу босқичда меркантилизм таълимотининг хатолари 
ёритиб берилади ва унинг асосчилари В.Петти ва П.Буагилбер бир-

---

биридан бехабар қийматнинг меҳнат назариясини илгари сурдилар ва 
ҳар қандай қийматнинг манбаи ва ўлчови сифатида товар маҳсулот ёки 
бошқа бойликни яратиш учун сарфланган меҳнат миқдори 
ҳисобланади. Бойлик ва фаровонлик муомала соҳада эмас, ишлаб 
чиқариш соҳасида яратилиши кўрсатилади.
Бу босқич ХVIII аср ўрталарида ва 2-ярмида франциялик Ф.Кенэ 
ва А.Тюрголар томонидан илгари сурилган физиократизм билан 
якунланади. Соф маҳсулот (миллий даромад) манбаини қидириш 
орқали асосий эътиборни меҳнат билан ерга қаратдилар. 
Меркантилизм танқид қилиниб, таҳлилда ишлаб чиқариш асоссиз 
равишда муомала соҳасидан тўла ажратиб қўйилган.
2-
босқич ХVIII аср охири ва ХIХ аср бошига тўғри келиб, А.Смит 
асарларидаги иқтисодий ғояларда акс этган.
3-
босқич ХIХ асрнинг 1-ярмига тўғри келиб франциялик Ж.Б.Сей 
ва Ф.Бастия, инглизлар Д.Рикардо, Т.Мальтус ва Н.Сениор, америкалик 
Г.Кери ва бошқалар асарларидаги ғоялар билан боғлиқ.
4-
якунловчи босқич ХIХ асрнинг 2-ярмига тўғри келади ва 
Ж.С.Милль ғояларида ўз ниҳоясига этади. К.Маркс ҳам шу босқич 
вакили сифатида қаралади лекин, бизнинг факримизча, бу унчалик 
тўғри эмас. Бу босқичларнинг хусусиятлари тегишли бобларда 
ёритилади.