2 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

FAR - fotosintetik aktiv radiatsiya. 
Fotosintezning asosiy xossalaridan biri - 
quyosh radiatsiyasi. Ekinzor shunday tashkil qilinishi zarurki, unda imkon qadar 
ko„proq, quyosh radiatsiyasini o„zlashtirishi kerak va bu quvvat xo„jalik uchun 
foydali bo„lib hosil to„planishida (urug„, don, tugunak, ildizmeva va hokazo) 
qatnashishi maqsadga muvofiqdir.
Fotosintez jarayonida quyosh nurining faqat ko„rinadigan fotosintetik aktiv 
radiatsiyasi ishtirok etadi. Quyosh nurining uzunligi 380-720 nm. (nanometr yoki 
millimikron). Bu quyosh nurining xlorofill o„zlashtiradigan va fotosintezning 
quvvat manbai hisoblanadi. O„rtacha quyosh radiatsiyasining 56% ni FAR tashkil 
qiladi. Quyosh radiatsiyasining qizil nurlari fotosintez jarayonida qatnashmaydi. 
Har xil geografik mintaqalar uchun yer yuziga tushadigan FARning miqdori 
aniqlangan va maxsus ma‟lumotnomalarda chop etilgan.
Shakllangan hosilning miqdoriga baho berganda (yuqori, o„rtacha, past) 
FARning o„zlashtirish koeffitsientiga qarab aniqlash mumkin. FARning 
o„zlashtirish koeffitsienti o„rtacha 2-3% ga to„g„ri kelganda yaxshi hosil olinadi.
Ekinlarni yetishtirish jarayonida intensiv texnologiyalar qo„llanilib, barcha 
texnologik ko„rsatkichlar muqobil me‟yorda bo„llsa, FARni o„zlashtirish 
koeffitsienti 3,5-5,0% ga etishi mumkin.
O„suv davrida yer yuziga tushadigan quyosh nurining miqdori geografik 
mintaqalar bo„yicha har xil bo„ladi. Tuproq unumdor bo„lib foydali harorat 
yig„indisi ko„p bo„lsa, FARni o„zlashtirish koeffitsienti oshadi.
Ekinlarda fotosintetik jarayonning ko„rsatkichlari. 
Ekinzor optik sistemaga 
o„xshab ekin yuzasiga tushadigan FARni barglar yordamida o„zlashtiradi. O„suv 
davrining boshlanishida o„simliklar FARni kam o„zlashtiradi, chunki bargi xali 

---

35 
yaxshi rivojlanmagan, barg yuzasi kichik bo„ladi. Barg yuzasi kattalashgan sari 
FARni o„zlashtirishi ko„payib boradi. Barg yuzasining indeksi 4-5 ga teng bo„lsa 
yoki barg yuzasi 40-50 ming kv.m/ga bo„lganda FARni o„zlashtirish yuqori 
ko„rsatkichga ega bo„ladi (umumiy radiatsiyani 40% ni tashkil qiladi).
Bargi yaxshi rivojlangan ekinzorlarda FARning 50-60% o„zlashtiriladi. Shu 
o„zlashtirgan radiatsiya fotosintez uchun quvvat manbai bo„ladi. Ammo, FARni 
o„zlashtirish koeffitsienti past bo„ladi. Agar hosilda ekin yuzasiga tushayotgan 
quyosh nurining 2-3% o„zlashtirilgan bo„lsa quruq organik moddaning vazni 10-15 
t/ga ni tashkil qiladi yoki don hosili 4-5 t/ga bo„ladi. Gektarda o„simlikning tup 
soni kamaysa,