2 мавзу:“Жойда ўлчаш ишлари. Жойда картасиз мўлжалланиш ва нишон кўрсатиш”

Компас билан мўлжалланиш
1. Компас билан горизонт томонларини аниқлашда қуйидаги ишлар бажарилади:
компаснинг қараш мосламаси лимбнинг ноль рақамига тўғриланади;
компас горизонтал ҳолатга келтирилади;
тўхтатгич бўшатилади;
компасдаги магнит милининг шимолни кўрсатувчи томони нол рақамига тўғри келгунга қадар бурилади.
Бу томон шимол бўлади. Горизонтнинг бошқа томонлари шунга мувофиқ тарзда аниқланади. Нишонга бўлган йўналишни (нишонларнинг магнит азимутини) аниқлаш учун эса иш қуйидаги тарзда давом эттирилади:
компас қўзғатилмаган ҳолатда мўлжал кўз билан илғанади;
қараш мосламаси нишонга тўғриланади;
тўхтатгич қотирилади;
лимбдан ҳисоб олинади.
Бу ҳисоб нишоннинг шимол йўналиши (магнит оғишини ҳисобга олмаганда) бўлади.
Артиллерия компаси билан нишонларнинг магнит азимутини аниқлаш иши бироз бошқача бажарилади:
компас унинг қараш мосламаси нишонга йўналгунга қадар секинлик билан бурилади;
лимб унинг нол рақами шимолга тескари йўналишга тўғрилангунга қадар бурилади.


3-ўқув саволи. Жойларда магнит азимутига қараб йўналишни аниқлаш ва магнит азимути бўйича ҳаракатланиш.
Азимут бўйича ҳаракатланиш моҳияти жойда берилган ҳаракат йўналишини ва масофа аниқлашни ўз ичига олади. Ҳаракат йўналишини компас ёки гирополукомпас ёрдамида, масофани эса жуфт қадамлар сони билан аниқлаш мумкин.
Азимут бўйича ҳаракатланиш маълумотлари (нуқталар орасидаги йўналиш ва бурилиш жойи магнит азимути ва улар орасидаги масофа) йирик масштабли карта ёрдамида аниқланади.
Азимут бўйича ҳаракатланиш учун маълумотлар тайёрлашда жойни картадан ўрганиш, участкалар бўйича маршрут ва мўлжаллар танлаш, йўналишлар магнит азимути ва мўлжаллар орасидаги масофаларни аниқлаш, олинган маълумотларни картага тушуриш ёки ҳаракат схемасини тузишдан иборат.
Жойни ўрганишда унинг ўтиб бўлишлилик, душман кўзига кўринмаслик ва ҳимоялаш қобилияти, қийин ўтиб бўлишлилик ва ўтиб бўлмаслик, мавжуд тўсиқлар ва уларни четлаб ўтиш йўллари баҳоланади.
Маршрут расми жойнинг характерига, мўлжаллар мавжудлигига ва ундаги ҳаракатланиш шароитига боғлиқ бўлади.
Маршрут танлашдан асосий мақсад белгиланган пунктгача душман кўзига кўринмасдан яширин ва тез етиб боришдир.
Шундай маршрут танлаш зарурки ундаги йўл бурилишлари минимал миқдорда бўлиши керак. Жойда маршрут бурулиш нуқтасини осон ажратиш учун мўлжаллар яқинига (гумбаз типидаги қурулишлар, чорраҳалар, геодезик таянч пунктлари) белгилаш керак.
Кундузи маршрут бўйича пиёда тартибда ҳаракатланиш пайтида мўлжаллар орасидаги масофа 1 – 2 км; машинада йўналиш ҳаракатини гирополукомпас бўйича ҳаракатланаётганда 6 – 10 км дан ошмаслиги керак. Кечаси маршрут бўйича ҳаракатланганда мўлжаллар кўпроқ белгиланади.
Белгиланган пунктгача яширин етиб боришни таъминлаш учун маршрутни сой бўйлаб, дарахтзор массиви ва бошқа объектлар бўйича ўтказиш зарур бўлади. Маршрут танлаш варианти 11-расмда келтирилган.
1
1-расм. Азимут бўйича ҳаракат маршрутини танлаш.

Танланган мўлжалларни думалоқ ичига тушуриб тўғри чизиқ билан туташтирилади. Маршрут йўналишидаги дирекцион бурчаклар транспортир ёки артиллерия доираси билан ўлчанади. Ўлчаш хатолиги 1 - 2º дан ошмаслиги керак. Бундан ҳам аниқроқ ўлчаш учун хордоугломердан фойдаланилади.

Ўлчанган йўналиш дирекцион бурчаги магнит азимутига айлантирилади.
Ҳаракат маршрутидаги танланган мўлжаллар орасидаги масофа циркуль – ўлчагич ёрдамида чизиқли масштаб бўйича аниқланади. Агар маршрут тепалик ёки тоғли жойлардан ўтган бўлса карта бўйича ўлчанган масофага тузатма киритилиши лозим бўлади.
Аниқланган магнит азимутлари ва масофалар синчиклаб текширилади, чунки бирон бир азимут ёки масофа ўлчашда йўл қўйилган хатолик натижасида маршрутдан четланиш ёки мўлжал йўқотиш мумкин.
Азимут бўйича ҳаракатланиш ҳақидаги маълумотлар картага тушурилади. Агар картани ўзи билан маршрутга олиб чиқиш имконияти бўлмаса, у ҳолда маршрут схемаси (12-расм) ёки жадвал (2- жадвал) тузилади.

12-расм.Азимут бўйича ҳаракатланиш схемаси.

2- жадвал

№