18-mavzu. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi tаshqi iqtisоdiy fаоliyat stаtistikаsining mаzmuni vа mаqsаdi

KMOS=KOS+MOS


To’lov balansida operatsiyalarni baholash. To’lov balansi odatda milliy valyuta birligida tuziladi. Agar mamlakatda milliy valyuta barqaror bo’lmasa yoki inflyatsiya darajasi katta bo’lsa to’lov balansini barqaror qattiq valyuta birligida tuzish tavsiya etiladi.
Ma’lumki, amaliyotda tashqi iqtisodiy operatsiyalar turli xil valyutalarda amalga oshiriladi. Shu sababli, to’lov balansida operatsiyalar qayd etilayotganda, bo’lgan operatsiyalar iloji boricha to’lov balansi tuzilayotgan valyuta birligiga operatsiyalar bo’lgan vaqtdagi ayirboshlash kurslarida o’tkazish tavsiya etiladi. Buning iloji bo’lmagan hollarda o’rtacha ayirboshlash kurslari qo’llaniladi.
To’lov balansi va xalqaro savdo statistikasi qoidalarida tovarlar qiymatini baholashda birmuncha farqlanish mavjud. To’lov balansida tovarlar FOB baholarida qayd etiladi.
Xalqaro savdo hisobotlarida tovarlar eksporti FOB baholarida, import - SIF baholarida hisobga olinadi.
FOB – tovar qiymatida tovarni mamlakat bojxona chegarasiga olib borilguncha bo’lgan transport, ortish tushirish hamda sug’urta xarajatlari qo’shilgan bo’ladi.
SIF – tovar qiymatida tovarni mamlakat bojxona chegarasiga olib kelinguncha bo’lgan transport, ortish tushirish hamda sug’urta xarajatlari qo’shilgan bo’ladi.
To’lov balansida tovarlarni qayd etishda o’zgartirishlar kiritiladi. Import qilinayotgan tovar SIF qiymatidan FOB ga o’tkaziladi. Oradagi farq xizmatlar importi sifatida qayd etiladi.


3. Tаshqi sаvdо stаtistikаsi ko'rsаtkichlаri




Tashqi savdo oboroti (TSO) eksport (E) va import (I) yig’indisidan tashkil topadi:

Uning hajmi oldi-sotdi bo’ladigan tovarlar va xizmatlarning umumiy miqdori va ularning narxiga bog’liq. Oborot ikki usulda hisoblanadi: 1) absolyut miqdorda, masalan, shuncha milliard dollarga teng deb olinadi; 2) nisbiy miqdorda, ya’ni u yaratilgan va ishlatiladigan mahsulotlarning shuncha foizini tashkil qiladi deb qaraladi. Mamlakat jahon bozorida qanchalik faol qatnashsa, uning tashqi savdo oboroti shunchalik katta bo’ladi.

Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini ( ) beradi:

Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat, aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i manfiy bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans ekanligidan dalolat beradi.
Eksportning oshishi sotuvchi mamlakat YaIMning ko’payishiga, importning ko’payishi esa YaIMning kamayishiga olib keladi. Umuman tovarlar eksporti ularni ishlab chiqarishga nisbatan, tovarlar importi esa ularni iste’mol etishga nisbatan tezroq o’sib borishi lozim. Iqtisodiyotda ana shunday qoida bor.
Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (2-jadval).
2-jadval