13. Mutaxasislikka kirish fani va uning vazifalari. Mutaxassis

58 Aminlar va ularning xossalari
Aminlar – ammiakdagi vodo-rod atomlarining organik radi kallarga almashinishidan hosil boʻlgan bi-rik malar. Ammiakdagi nechta vodorod atomi radikalga almashinganiga qarab, birlamchi, ikkilamchi va, nihoyat, uch-lamchi A. deyiladi. A. molekulasidagi aminoguruh soniga qarab mono-A., di-A. va uch-A.ga boʻlinadi. Ular, ammiak sin-gari, asos xos-salarini namoyon qiladi, lekin aromatik A. ammiakka nisba-tan ancha kuchsiz, alifatik A. esa kuchli boʻladi. A., odatda nitrobirikmalarni 415qaytarish yoki uglevodorodlarning galo-genli hosilalariga ammiak ta’sir etti-rish yoʻli bilan olinadi. Ular ichida eng ahamiyatlisi aromatik A.dir. Uni ilk bor 1842-yilda N. N. Zinin sintez qilgan. 1849-yilda esa Sh. Vyurs alifatik A. ni kashf qildi. A.ning ba’zilari tabiatda erkin holda alkaloidlar, aminokislo-talar tarzida uchraydi. Ular boʻyoq sano-atida, plastmassalar olishda, tibbiyotda juda koʻp qoʻllaniladigan sulfanila-mid preparatlar olishda ishlatiladi (yana qarang Biogen aminlar).Ammiakning bitta, ikkita yoki uchala vodorod atomi organik radikallarga almashingan hosilalari aminlar deyiladi.Radikallar soniga qarab, aminlar birlamchi (bitta radikalli), ikkilamchi (ikkita radikalli) va uchlamchi (uchta radikalli) bo‘ladi. Aminlarning umumiy formulalari. R - N - H R, — N — R, R, H birlamchi amin H ikkilamchi amin N-R, R3 uchlamchi aminDiaminlar — bular molekulasida ikkita aminogruppa — N H ? bo‘ladigan organik birikm alardir. M asalan: etilendiam in H2N — C H2 — N H 2, geksametilendiamin H 2N —(CH2) 6 — NH,, bu sintetik neylon tola olishda ishlatiladi Aminlar ammiakning hosilalari boigani sababli ularda ammiakning kimyoviy xossalari takrorlanadi. Quyi aminlar (metilamin, dimetilamin, trimetilamin) odatdagi sharoitda — ammiak hidi keladigan gazlar, aminlar qatorning o'rta a’zolari — salgina hidi bor suyuqliklar, yuqori a’zolari — hidsiz, qattiq moddalarAmmiak kabi aminlar ham suvda eriganda asoslar hosil qiladi: CH3NH2 + H20 -» [CH3NH3]OH metil ammoniy gidroksid (CH3)2NH + H20 -» [(CH3)2NH2]OH dimetilammoniy gidroksid (CH,)3N + H20 -> [(CH3)3NH]OH trimetilammoniy gidroksid Ammoniy tuzlari kabi am inlarning tuzlari ham - suvda eriydigan kristall moddalar. Ularning suvdagi eritmalari elektr tokini o'tkazadi, chunki ular ionlarga yaxshi dissotsilanadi:
[ (CH3)2NH2]C1 -> [(CH3)2NH2]+ + ci
Aminlarning xossalari bilan ammiakning xossalari o'xshashligi ularning elektron tuziiishi bilan izohlanadi. M aiumki, ammiakning va aminlarning molekulalarida boiinm agan erkin elektronlar jufti bor azot bo'ladi:Aminlarning tuzlariga ishqorlar ta ’sir ettirilganda aminlar ajralib chiqadi:[CH3NH3]C1 + NaOH -> CH3NH2 + NaCl + H,0 Aminlar havoda yonadi: 4CH3NH2 + 902 4C02 + 2N2 + 10H20Alifatik aminlarning umumiy formulasi yuqorida ko'rsatilgan. Ushbu formuladan aromatik aminlar uchun foydalanish mumkin, chunki R ham aril guruhi Ar bo'lishi mumkin. Omin va ammiak, NH o'rtasidagi o'xshashlikka e'tibor bering₃. Amalda H o'rnini R yon zanjiri egallagan.Agar R alifatik zanjirlardan iborat bo'lsa, sizda alkilamin deb ataladigan narsa bor; agar R tabiatda aromatik bo'lsa, arilamin. Arilaminlardan eng muhimi alanin: aminoguruh, –NH₂, benzol halqasiga bog'langan.Molekulyar strukturada OH va COOH kabi kislorodli guruhlar mavjud bo'lganda, birikma endi omin deb nomlanmaydi. U holda amin o'rnini bosuvchi hisoblanadi: amino guruh. Masalan, bu aminokislotalarda, shuningdek hayot uchun juda katta ahamiyatga ega bo'lgan boshqa biomolekulalarda sodir bo'ladi.Azot hayot uchun zarur bo'lgan ko'plab birikmalarda mavjud bo'lganligi sababli, hayotiy aminlar deb hisoblangan; ya'ni "vitaminlar". Biroq, ko'plab vitaminlar hatto omin emas, hatto undan ham ko'proq, ularning barchasi hayot uchun muhim emas. Biroq, bu uning tirik organizmlarda katta ahamiyatini inkor etmaydi.Aminlar ammiakning o'ziga qaraganda kuchliroq organik asoslardir. Ular o'simlik moddasidan osonlikcha olinadi va umuman organizmlarning neyronal matritsasi bilan kuchli ta'sir o'tkazadi; shuning uchun ko'plab dorilar va preparatlar murakkab o'rnini bosuvchi va tuzilishga ega aminlardan iborat.