1-topshiriq. Matnni o‘qing va unga reja tuzing. Xorazm Ma’mun akademiyasi Reja: O‘rta Osiyo tarixidagi birinchi akademiya

2- topshiriq. Ma’mun akademiyasida xizmat qilgan yirik olimlar haqida

yozma ma’lumot tayyorlang.

Abu Ali ibn Sino

Abu Ali ibn Sino — oʻrta osiyolik buyuk qomusiy olim, boshqa manbalarda esa,

buxorolik fors[6] olim, tabib va faylasuf. 980-yilning 18-iyunida Buxoro

yaqinidagi Afshona qishlogʻida tugʻilgan va 1037-yilning 16-avgustida

Hamadonda vafot etgan. Gʻarbda Avitsenna (ingl. Avicenna) nomi bilan mashhur.

Ibn Sinoning otasi Abdulloh Balx shahridan boʻlib, Somoniylar amiri Nuh ibn

Mansur (967—997) davrida Buxoro tomoniga koʻchib, Hurmaysan qishlogʻiga

moliya amaldori etib tayinlanadi. U Afshona qishlogʻida Sitora ismli qizga uylanib

ikki oʻgʻil farzand koʻradi. Oʻgʻillarining kattasi Husayn (Ibn Sino), kenjasi

Mahmud edi. Husayn 5 yoshga kirgach, Ibn Sinolar oilasi poytaxt — Buxoroga

koʻchib keladi va uni oʻqishga beradilar. 10 yoshga yetar yetmas Ibn Sino Qurʼon

va adab darslarini toʻla oʻzlashtiradi. Ayni vaqtda u hisob va aljabr bilan ham

---

shugʻullanadi, arab tili va adabiyotini mukammal egallaydi. Ibn Sinoning ilm

sohasidagi dastlabki ustozi Abu Abdulloh Notiliy edi. U el orasida hakim va

faylasuf sifatida mashhur boʻlgani uchun otasi Ibn Sinoni unga shogirdlikka berdi.

Notiliyning qoʻlida olim mantiq, handasa va falakiyotni oʻrgandi va baʼzi falsafiy

masalalarda ustozidan ham oʻzib ketdi. Ibn Sinoning aql-zakovatini koʻrgan ustozi

otasiga uni ilmdan boshqa narsa bilan shugʻullantirmaslikni tayinlaydi. Shundan

soʻng ota oʻgʻliga ilm oʻrganish va bilimlarini chuqurlashtirish uchun barcha

sharoitlarni yaratib berdi. Abu Ali tinmay mutolaa qilib, turli ilm sohalarini

oʻzlashtirishga kirishdi. U musiqa, optika, kimyo, fiqh kabi fanlarni oʻqidi,

xususan, tabobatni sevib oʻrgandi va bu ilmda tez kamol topa boshladi.

Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida Buxorolik boshqa bir tabib

Abu Mansur al Hasan ibn Nuh al Qumriyning xizmati katta boʻldi. Ibn Sino undan

tabobat darenii olib, bu ilmning koʻp sirlarini oʻrgangan. Qumriy bu davrda ancha

keksayib qolgan boʻlib, 999 yilda vafot etdi.

Beruniy

Al Beruniy — Xorazmning buyuk allomasi, tarix, geografiya, filologiya,

astronomiya, matematika, geodeziya, mineralogiya, farmakologiya, geologiya va

boshqa ko‘plab fanlarda oid qomusiy asarlar muallifi. Beruniy O‘rta Sharqda ilk

bora Yer Quyosh atrofida aylanishi mumkinligini aytib, Yerning aylana o‘lchamini

aniqlagan. Beruniyni chinakam o‘rta asrlar Sharqining ilm-fan qomusiy olimi

desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Amerikalik tarixchi Dj.Sarton buyuk olim haqida:

“Astronomiya va matematika, astrologiya va jo‘g‘rofiya, antropologiya va

etnografiya, arxeologiya va falsafa, botanika va minerologiya uning buyuk nomisiz

qashshoqlashib qolgan bo‘lardi” degan. Uning to‘liq ismi Abu Rayhon Muhammad

ibn Ahmad al-Beruniy. 973 yil 4 sentyabr kuni Xorazmning qadimiy poytaxti Kot

shahrida dunyoga kelgan. Beruniy hayotining erta damlari haqida ma’lumot kam,

faqat chin yetim bo’lganligi ma’lum. Burni katta bo‘lganligi sababli uni “Burunli”

deya atashgan. Biroq, ko‘rimsiz tashqi ko‘rinishi ostida ziyrak aql egasi

yashiringan bo‘lib, vaziri va amakivachchasi Xorazmshoh Iroq nazari ostiga

---

tushadi. Qarigan chog‘ida Beruniy shunday yozadi: “... Iroqlar oilasi menga non-

choy berib, odamlar orasiga olib chiqdi...”. U mukammal matematik va falsafiy

bilim edi. Beruniyning birinchi ustozi astronomiya, matematika va trigonometriya

bo‘yicha tayanch asarlar muallifi Abu Nasr Mansur ibn Iroq al-Jadiy bo‘lgan.

Beruniyning fikricha, tabiatda barcha narsa tabiat qonuniyati asosida o‘zgaradi, bu

qonuniyatlarni esa faqatgina ilm-fan yordamida anglash mumkin. Uning asosiy

asarlari matematika va astronomiyaga bag‘ishlangan bo‘lib, Xorazmning xo‘jalik

hayotida ulkan amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan - yer sug‘orilishi va savdo

sayohatlari haqida yozilgan

U davrda astronomiya fani oldidagi masalalar solnomani mukammallashtirish

hamda osmondagi yulduzlar orqali Yerning joylashuvini aniqlashdan iborat

bo‘lgan. Quyosh va Oyning osmondagi aniqroq joylashuvini belgilab, ekliptikning

ekvatorga engashishi, quyosh va yulduz yillarining uzunligi va boshqalar kabi

astronomik doimiyliklarni o‘lchay olish muhim bo‘lgan. Bu esa o‘z o‘rnida,

matematika fani rivojini, xususan, bir tarafadan yassi va sferik trigonometriya,

boshqasidan aniqroq belgilash uchun asaboblarni talab qilar edi.