65. Hujayralar qanday yo’llar bilan ko’payadi?
Hujayraning ko`payishi. Hujayraning ko`payishi odam organizmining eng muhim hayotiy jarayoni bo`lib, buning natijasida yosh
organizmning o`sishi va rivojlanishi hamda eskirgan hujayralarning yangilanib turishi ta`minlanadi.
Hujayra ikki xil usulda: amitoz va mitoz (oddiy va murakkab) yo`l bilan ko`payadi.
Amitoz oddiy bo`linish usuli bo`lib, bunda odam tanasidagi ayrim hujayralar, masalan, vegetativ nerv tugunlarining hujayralari ko`payadi.
Bu usul bilan ko`payishda hujayra membranaei, tsitoplazmasi va yadrosi uzunlashadi va ikkiga bo`linadi, ba`zida esa membrana va
tsitoplazma bo`linmaydi, faqat yadroning o`zi ikkiga bo`linishi natijasida bitta membrana va tsitoplazma ichida ikkita yadro hosil bo`ladi.
Bolalar va o`smirlar organizmining o`sishi va rivojlanishi hujayralarning mitoz, ya`ni murakkab usulda ko`payishi orqali ta`minlanadi. Bu
usulda ko`payish to`rt fazada davom etadi: profaza, metafaza, anofaza, telofaza (3-rasm).
Profazada yadro ichidagi xromosomalar ipsimon shaklga aylanadi va uzunlashadi. Yadroni o`rab turgan rearda eriydi va uning ichidagi
suyuqlik tsitoplazma bilan aralashadi. Tsentrosomalar hujayraning ikki qutbiga tortilib joylashadi, profaza oxirida yadro ichidagi
yadrochalar eriydi. Metafazada oldin tartibsiz holda bo`lgan xromosomalar hujayraning o`rta qismiga joylashib, kaltalashadi va
yo`g`onlashadi. Tsentrosomaning axromatin ipchalari ular orqali o`tib, xromosomalarni hujayra qutbiga tortish vazifasini bajaradi.
Anafazada xromosomalar hujayraning qutbiga tomon tortiladi. hujayraning membranasi ikkiga bo`lina boshlaydi.
Telofazada hujayra qutblarida yig`ilgan xromosomalar zichlashib, yangi yadro va yadrochalarni hosil qiladi. Bu davrda hujayraning
membranasi ham ikkiga bo`linadi. Shunday qilib, bitta ona hujayradan ikkita yosh hujayra hosil bo`ladi.
Hujayralarning ko`payish tezligi asosan odamning yoshiga bog`liq. Bolalar va o`smirlar organizmining hujayralari tez ko`payadi. Bu
ularning tez o`sishi va rivojlanishini ta`minlaydi. Katta yoshdagi odam organizmidagi hujayralar sekin ko`payadi. Bunda asosan nobud
bo`lgan hujayralar o`rniga yangilari hosil bo`ladi. Masalan, yaralarning tuzalishi, singan suyaklarning bitishi, yallig`langan to`qima va
organlarning tuzalishi kabilar.
Hujayraning hayotiy jarayonlari. Har bir to`qima va organning hujayralari maxsus vazifa bajarishga moslashgan. Masalan, bezlarning
hujayrasi ferment yoki gormon ishlab chiqaradi. Miyaning nerv hujayralari ta`sirni qabul qilish, ularni analiz va sintez qilish, ishchi
organlarni harakatlantirish kabi vazifalarni bajaradi.
Hujayralar normal yashashi, o`z vazifasini bajarishi, ko`payishi uchun ularda uzluksiz ravishda moddalar almashinuvi jarayoni davom etib
turadi. Ovqat xazm qilish organlarida parchalanib, qonga so`rilgan oziq moddalar qon orqali hujayralarga o`tadi. Bu moddalarning bir
qismi hujayraning tarkibiy elementlari muntazam ravishda yangilanib turishi va ularning ko`payishi uchun plastik material sifatida
o`zlashtiriladi. Oziq moddalarning qolgan qismi esa nafas olish organlaridan qon orqali kelgan kislorod bilan oksidlanib, energiya hosil
qiladi va bu energiya hisobiga hujayra qo`zg`aladi, harakatlanadi, ish bajaradi.
Oziq moddalarning kislorod ishtirokida oksidlanishi va parchalanishi natijasida hosil bo`lgan qoldiq moddalar (karbonat kislota,
mochevina - ammiak, siydik kislota, kreatinin, mineral tuzlar kabilar) hujayradan qonga o`tadi va ayirish organlari orqali tashqariga
chiqarib yuboriladi. hujayralardagi moddalar almashinuvi va boshqa hayotiy jarayonlar gormonlar va nerv sistemasi orqali boshqariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |