1-mavzu: “Mikroiqtisodiyot” fanining predmeti va o’rganish uslubi “Mikroiqtisodiyot” fani

8.1-rasm. Raqobatlashgan bozordagi narx, o’rtacha va chekli daromad.

2. 
   Rentabellik tushunchasi, turlari va hisoblanishi.
   

Ishlab chiqarish naqadar foyda keltirishini ikki xil yo’l bilan aniqlanadi.Birinchisi , foydaning umumiy miqdorini, ya’ni massasini aniqlash.Bunda daromaddan xarajatlar ayrib tashlanadi, qoldiq yalpi foyda bo’ladi. Biroq bu firmaga tekkan foyda emas, chunki uning bir qismi soliq to’lashga ketadi. YAlpi foydadan firma bank krediti uchun foiz ham to’laydi.SHu ikki chegirmadan so’ng qolgan foyda sof foyda bo’lib firmaning o’ziga tegadi. Foydaning hajmi yoki absalyut miqdori fimaning baquvvatligini ko’rsatadi. Buni foydalilik darajasi yordamida aniqlanadi.Foydalilik darajasi - bu foyda ko’rish meyori bo’lib, rentabellik deb yuritiladi.

Renatabellik tadbirkorlik faoliyati unga qilingan sarfga nisbatan naqadar foyda keltirishi bo’lib, uning samaradorligini bildiradi.

Rentabellik foyda normasi deb ham yuritiladi. Bu foydani kapitalning miqdoriga yoki joriy sarf xarajatlarga taqqoslab aniqlanadi. Rentabellik – mikroiqtisodiy, ya’ni korxona miqiyosidagi iqtisodiy faoliyatning samaradorligidir.U korxona erishgan yakuniy moliyaviy natijalarini umumlashgan tarzda ifodalaydi.Xarajatlar mazmunan xar xil bo’lganligidan, ular qanday natija berganligini bilish uchun rentabellikning turlicha ko’rsatkichlari qo’llaniladi, ulardan asosiylari 2 ta hisoblanadi:

1. 
   Ishlab chiqarish rentabelligi. Bunda korxona ixtiyoridagi kapitalning bir qismi bo’lgan asosiy va aylanma kapital qiymati korxonaga tekkan foyda bilan solishtirib ko’riladi.U quydagi formula bilan ifodalanadi:
   

Ri = SF/ASF+AYF*100

Masalan, Firma 100 mln. So’m sarflab,ya’ni 70 mln. Asosiy vositalar va 30 mln aylanma mablag’ evaziga, 16 mln so’m sof foyda oldi, bunda rentabellik quydagicha hisoblanadi.

Ri = 16/70 mln + 30 mln * 100 = 16%

Bu olingan foyda firma sarflagan kapitalning necha foiziga teng degan ma’noni bildiradi.

2. 
   Mahsulot rentabelligi. Bu korxonada u yoki bu mahsulot turini ishlab chiqarish korxona uchun naqadar foydali ekanligini bildiradi, uni aniqlash uchun muayyan mahsulot sotishdan tekkan sof foyda shu mahsulotni sotishdan kelgan tushum bilan taqqoslanadi, ya’ni
   

Mr =SF/ ST*100

Qisqa muddatli oraliqda ishlab chiqarish hajmini aniqlash va foydani maksimallashtirish.

Firmaning maqsadi foyda bo’lar ekan , uni maksimallashtirishga intilmaydigan rahbar bo’lmaydi. Firma qisqa muddatda oz foyda bilan qanoatlanishi mumkin, lekin uzoq davrda u foydani imkoni boricha ko’proq olishga intiladi.

Foydani maksimallashtirish rentabellikni oshirishni bildiradi va bunga quydagi yo’llar bilan erishiladi.

1. Ishlab chiqarishni restrukturizatsiyalash. Bunda bozor talab qilgan, ya’ni xaridorgir tovarlarni ishlab chiqarish yuz beradi. SHunday bo’lganda tovarlar to’xtovsiz va yaxshi sotilib, korxonaga kelgan foyda ortadi. SHu sababli ishlab chiqarishni modernizatsiyalab, bozorbop tovarlar bilan eski tovarlarni talabga javob beradigan darajada takomillashtirib turish, uning sifatini oshirish talab qilinadi.

2. Resurslarni tejab-tergab ishlatish. Bu joriy xarajatlarni kamaytirishni bildiradi. Bunga resurslarni arzon narxda xarid qilish va mahsulot birligiga ketadigan sarflarni kamaytirish orqali erishiladi. Resurslarni tejash uchun mehnat unumdorligi muttasil oshirilib boriladi.

3. Kapital tarkibini takomillashtirish. Bu jami kapital tarkibida ishlab chiqarishga bevosita xizmat qiluvchi kapitalning, tez aylanib turuvchi kapitalning hissasini oshirishni, kapitalni serunum, binobarin tejamkor texnik vositalarda moddiylashuvini talab qiladi.

4. Mehnat motivatsiyasini kuchaytirish. Bu ishchi va xizmatchilar mehnatini rag’batlantirish orqali ularning tejamkor bo’lishga, mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilashga intilishini yuzaga keltiradi.

Raqobatlashuvchi firmaning ishlab chiqarish omillari narxining oshishiga aks ta’siri. Raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firma ishlab chiqarish omillaridan birining narxi oshganda qanday qaror qabul qilishini ko’rib chiqamiz.

Bozordagi narx va firmaning boshlang’ich (ishlab chiqarish omillari narxi o’zgarmagandagi) chekli xarajati va firma foydasini maksimallashtiruvchi ishlab chiqarish hajmi bo’lsin deylik (2-rasm).