1-mavzu: biologiya fanining maqsadi va vazifalari

MAVZU№ 3.
“VENN DIAGRAMMASI” USULI
Irsiyatda Mendel 
qonunlari
Chex 
tabiyotshunosi 
G.Mendel   duragaylash  metodidan 
foydalanib 
irsiyat 
qonunlarini 
ochishga  muvaffaq  bo’ldi.  U  o’z 
tajribalarida  no’xot  o’simligining 
muqobil belgilari bilan farq qiluvchi 
navlarini 
chatishtirish 
va 
duragaylarning bir necha avlodlarda 
ularning irsiylanishini o’rgandi.
Mendel 
tajribalarini 
birida  no’xotning  guli  qizil  va  oq 
navlarini chatishtirib, birinchi avlod 
duragayini  olganda,  ularning  guli 
qizil ekanligini aniqlandi. U birinchi 
avlod 
duragaylarda 
muqobil 
belgilardan 
rivojlanganligini 
dominant, namyon bo’lmaganini esa 
retsessiv  deb  nomladi.  Olingan 
tajriba natijalariga asoslanib Mendel 
irsiyatning  birinchi  qonunini  ixtiro 
etdi. 
Bu 
birinchi 
avlod 
duragaylarning  bir  xilligini  yoki 
dominantlik  qonuni  deb  ataladi. 
Mendel birinchi avlod duragaylarni, 
chatishtirib 
ikkinchi 
avlodda 
muqobil 
belgilar 
qanday 
rivojlanishini  tekshirdi.  Ma’lum 
bo’lishicha 
ikkinchi 
avlod 
duragaylar 
orasida  
muqobil 
belgilarning 
dominant 
belgili 
o’simliklar,  bilan  bir  qatorda 
retsessiv  belgili  o’simliklar  ham 
rivojlanishi  ma’lum  bo’ladi.  Lekin 
qizil  gulli  o’simliklar  oq  gullilarga 
nisbatan  uch  hissa  ko’p  ekanligi 
aniqlandi.  Boshqacha  aytganda 
ikkinchi avlod duragaylarda birinchi 
avlod  duragaylardan  farqli  ravishda 
belgilarning  ajralishi  kuzatildi  va 
ularning  nisbatan  3:1  sxemada 
bo’ldi.  Yuqoridagilarga  asoslanib 
Mendel  irsiyatning  ya’ni  ikkinchi 
belgilarning  ajralish  qonunini  kashf 
etdi. 
Nima 
sababdan 
duragaylarning  ikkinchi  avlodidan 
belgilar bo’yicha xilma-xillik beradi 
degan  muammoni  hal  etish  uchun 
Mendel 
gametalarining 
soflik 
farazini ilgari surdi. Mazkur farazga 
binoan  har  bir  organizmda  ko’zga 
ko’rinadigan  tashqi,  ichki  belgi, 
xossalardan 
tashqari, 
ularni 
avloddan-avlodga  tashib  yuruvchi 
irsiy  omillar  bo’ladi.  Bunday  irsiy 
omillarni  Mendel  lotin  alifbosini 
harflari  bilan  ifodalashni  maqbul 
ko’rdi.  U  dominant  belgilarning 
irsiy 
omillarini 
bosh 
harflar, 
retsessiv 
belgilarning 
irsiy 
omillarini  kichik  harflar  bilan 
atashni  lozim  topdi.  Mendel  qayd 
etishicha 
duragaylar 
urug’chi, 
changchi 
o’simliklarining 
chatishtirish  natijasida  olinganligi 
sababli,  ularda  ham  urug’chi  ham 
changchi 
o’simliklarning 
irsiy 
omillari 
bo’ladi. 
Duragaylar 
urchayotganda  jinsiy  hujayralar  - 
gametalarda  ikki  muqobil  omildan 
faqat  biri  o’rin  oladi.  Binobarin 
gametalar sof holda bo’ladilar. Endi 
Mendelning 
gametalar 
soflik 
farazidan 
foydalanib, 
no’xot 
o’simligining 
muqobil 
belgili 
shakllarini  chatishtirishdan  olingan 
duragaylarning  birinchi,  ikkinchi 
avlodida  natijalarning  tahlil  qilib 
chiqamiz.
Mendel  tadqiqotlardan 
ancha  keyin  1902  yili  germaniyalik 
olim 
Boveri 
va 
amerikalik 
tadqiqotchi  
Setton  Mendelning 
gametalar  soflik  farazi,  bilan 
meyozda 
gomologik 
xromosomalarning 
jinsiy 
hujayralarga tarqalishi orasida to’liq 
uyg’unlik  bor  ekanligini  e’lon 
qildilar  va  Mendelning  gametalar 
soflik  farazi  to’g’ri  ekanligini 
sitologik  jihatdan  isbotlab  berdilar. 
Shunga  ko’ra  hozirgi  vaqtda  u 
gametalar  soflik  nazariyasi  deb 
yuritiladi.